PERVANE

a. (fars. pervane). 1. Genellikle karanlıkta ortaya çıkarak ışık çevresinde toplanan gecekelebekleri (Hetero- cera) öbeğinden pulkanatlılara halk ara□ sında verilen ortak ad. —2. Gemilere, torpidolara, uçaklara takılan ve bir motorla çalıştırılan *itme;çekme ya da tutunma aygıtı. (Gemi’pervanesine USKUR da denir.) [Bk. ansikf. böl. Havc. ve Denize] —3. Pervanâ gibi, sürekli olarak dönen şeyler için kullanılır; birinin yanıhdan hiç ayrılmayan kimseler için söylenir: Etrafinda pervane gibi dönüyor, ne isterse hemen koşturuyordu. || (Birine) pervane olmak, büyük bir sevgi ve ilgiyle birine bağlanarak yanından ayrılmamak. —Esk. Pervanevar, pervaneveş, pervane gibi: “Yana’ yana kıldılar pervane-veş mahv-i vücud” (Kâzım, XIX. yy.) —Ask. havc. Pervbne toplu motor, pervane göbeğinden ateş eden otomatik bir topla donatılmış uçak motoru. —Denize. Pervane çıkmaları, çift pervaneli gemilerde, geminin kıç omuzluklarına, su’ kesiminin hemen üstüne, pervanelerin seviyesine yerleştirilen ve küçük deniz taşıtlarının pervanelere sokulmasını önleyen kavisli çıkmalar. (Eşanl. USKUNDURA.) ||
Pervane evi, baş, kıç bodoslaması ile omurga arasında yer alan ve içinde pervane dönen boşluk. || Pervane piçi, pervane kanatlarının‘pervane göbeğiyle oluşturduğu açı. || Çift pervane, geminin kıç bodoslamasının her bir yanına çift olarak takılmış pervaneler. || Dikey pe vane, suya dikey olarak giren ayarlanabilir palalarla donatılmış yatay bir diskten oluşan pervane. (İstenen herhangi bir yöne doğru itici bir güç sağlar ve böylece de gemiye büyük bir manevra kabiliyeti verir.) || Manevra pervanesi, enine bir tünel içine yerleştirilen ve bir motorla tahrik edilen pervane; geminin yanal yer değiştirmesini sağlar. (Bu pervane, gemilerin limanlarda manevra yapmasını ve römorkör yardımlı olmadan yanaşmasını kolaylaştırır. Ayrıca kimi balıkçı gemilerine ya da okyanus araştırması yapan gemilerin, harekât alanlarında hareketsiz kalmasını sağlar. Bu nedenle,^‘kimi gdmilerde bir ya da birçbk manevra- pervanesi bulunur.) || Padıl pervane, yandan çarklı eski gemilerde kullanılan pervane tipi. || Piç kontrollü pervane, palaların pervane göbeğiyle yaptığı açı hidrolik bir mekanizma yardımıyla değiştirilebilen ve böylece tie değişik hız kademeleri elde etmeyi sağlayan pervane. (Bu pervane makinenin kşırı aşınmasını önler. Geminin durdüFulması gerektiğinde per
vanenin pi&açt$ı sıfır dereceye getirilir ve pervane döndüğü halde gemide jleri ya da geri bir hız oluşmaz) || Pruvş pervanesi, dar ve ıskarça limânlarda çalışan araba varuplarınm baş tarafında bulunan pervane. .* —Havc. Pervane-esintisi, bir pervanenin kardığı hava tarafından tedirgin edilen uzay bölgesi. (Flaplar ve yatay dümenler pervane esintisinden etkilenebilir.) || Pervane redüktörü, itici ile, pervane arasında yer alan ve devindirici milin dönme hızı- ,nı, pervanenin en iyi çalışabileceği hıza dönüştüren dişlilerin tümü. (Dönme hızı çok yüksek olan türboproplarda, pervane redüktörü fazla yer tutar ve çok daha karmaşıktır.) || pervane regülatörü, bir pervanenin dönme rejimini kontrol eden uzaktan Kumandalı aygıt. || Boşluk pervanesi, palalarının hücum kenarı sivri ve keskin, kaçış kenarı ise kalın ve kesik olan, özel profiliyle, boşluk oluşmasını ya da bundan yararlanılmasını sağlayan, dönme hızı yüksek pervane. || Değişken adımlı pervane, adımı, direnç çiftini değiştirecek şekilde ayarlanabilen pervane. || Karinalı pervane, halka biçiminde bir karina içine yerleştirilen, gürültüyü azaltmak ve verimi iyileştirmek için çapı küçültülmüş pervane. (Bk. ansikl. böl.) || Tersinir pervane, makine aynı yönde dönmesini sürdürürken, eksenleri çevresinde dönen palaları ileri, durma ve geri konumlara geçebilen pervana —Kur. tar. Büyük Selçuklular’da, Anadolu Selçukluları’nda ve İlhanlılar’da has, tımar, zeamet gibi dirlikler ile ilgili olarak çıkarılan fermanlara verilen ad. —Mak. san. İçinden geçen akışkana bir basınç enerjisi ve bir kinetik enerji kazandıran türbomakine. —ANSİKL. Havc. ve Denize. Pervane, sürekli bir dönme hareketi yapan helisel bir yüzeyden oluşan ve daldırıldığı akışkanda, somun içindeki vida gibi ilerleyen bir mekanizmadır; pervane böylece takılı olduğu taşıtı sürükler. 1-lelisel yüzey genellikle süreksizdir: pervam helisel bir yüzey üzerinde yer alan belli sayıda paladan (çift palalı, üç palalı, dört palalı vb. pervane) oluşur; bu palalar, devindirici bir mil üzerine bağlanan bir göbeğe monte edilmiştir. Bir pervanenin başlıca öğeleri şunlardır: 1. çap; 2. dönme yönü ve pervaneyi belirtmekte kullanılan helikoitin adımı; 3. bu adımın kesiri, yani palaların yüzeyi ile bu helikoitin tam bir sarımının yüzeyi arasındaki oran; 4. pala sayısı; 5. palaların biçimi ve dik kesitlerinin profilleri. Sert bir somun içinde dönen bir vidanın tersine, işleyen bir pervanede pervanenin her deviriyle ilerleyen taşıt ile pervanenin adımı arasında kayma ya da gerileme denilen bir fark vardır. Ayrıca, pervanenin adımı, bütün çapı boyunca zorunlu olarak düzgün değildir ve palanın kendi ekseni çevresinde dönmesiyle değişebilir (değişken adım). Bu durumda, pervanenin göbeğinde, palaların açısal konumunu istenildiği ölçüde ters adıma kadar değiştirmeyi sağlayan bir mekanizma bulunur; bu da, dönme yönünü değiştirmeden, itme etkisi yerine bir frenleme etkisi oluşturmayı sağlar (ters manev- ra). • Uçaklarda, pervaneler kanadın önüne yerleştirilmişse çekici, kanadın arkasına ya da gövdenin en arkasına yerleştirilmişse iticidir. Tandem pervaneler, arka arkaya yerleştirilmiş, ama birbirlerinden bir motor gövdesi ya da tüm uçak gövdesiyle ayrılmış iki pervaneden oluşur; bunlar, çift düzdönüşün rahatsız edici etkisini gidermek için birbirlerine ters yönde döner. Eşeksenli pervaneler (ya da çift pervane), birbirlerine ters yönde dönen, ama biri diğerinin hemen arkasına yerleştirilmiş pervanelerdir; bunlar, ayrı motorlardan çıkan eşeksenli millerle ya da hız düşürücü özel bir dişli kutusuyla tahrik edilir: eşefeenli pervaneler, verimi bir miktar artırarak pervanelerin çapını sınırlamak amacıyla çok güçlü donanımlar (10 000 B.B. ve daha fâzla) için kullanılır. Pala sayısı genellikle 2 ile 5 arasında değişir; göbek içinde bulunan elektrikli ya da hidrolik adım değiştirme mekanizmasının karmaşıklığı nedeniyle de bu sayının artması güçtür; palalar ağaçtan (küçük uçaklarda) ya da metalden (hafif alaşımlardan) yapılır; ama, 70’li yıllarda, titreşim ve gürültü düzeyinin azaltılmasını sağlayan karma malzemeden yapılmış, çok daha hafif ilk pervaneler ortaya çıkmıştır. Pervane adımı üzerine etki eden ve hem motorun işleyiş koşullarını hem de pervanenin işleyiş parametrelerini hesaba katan, tümüyle otomatik ayar mekanizmaları, dönme rejimini sabit tutarak pervaneden maksimum verim elde etmeyi sağlar. Bir motorun arızalanması durumunda, pervane otomatik olarak direnç küçültme konumuna geçer (ilerlemeye karşı direnci azaltmak için palalar rüzgâr yatağına çevrili)-) ya da pervaneye uygun bir adım verilerek, minimum sürüklenmeyle pervanenin dönmesi sağlanır. Çok pervaneli uçaklarda, rahatsız edici vuruntuları önlemek için dönme-rejimini duyarlı biçimde eşzamanlı hale getiren tamamlayıcı bir sistem kullanılır. Bir pervanenin aerodinamik işleyişi, bir kanadınkine benzemekle birlikte çok daha karmaşık mekanizmalara bağlıdır. Birbirini izleyen birçok kuram ortaya atılmıştır, “burgaçlı kuram”-denilen son kuram, deneylerde gözlemlenen olayları doyurucu bir biçimde açıklamayı ve özellikle de bir pervanenin ayırtediçi özelliklerini tam bir kesinlikle hesaplamayı sağlar. Türbo- jetlerin ortaya çıkmasıyla belli bir süre önemini yitiren pervane, nakliye uçaklarında daha sistemli bir biçimde kullanılması amaçlanarak yeni incelemelere konu oldu, çünkü pervanenin mükemmel olan itme verimi yakıttan tasarruf etmeyi sağlıyordu. Özel profilli, karma malzemeden yapılmış eğri palalar (yatağan biçiminde), pervaneden, 700-750 km/sa’lik seyahat hızlarında yararlanmayı sağladı. Bunun ötesinde, ötelenme hızı ile dönme hızının bileşimi, palaların ucunda sesinki- ne çok yakın hızlar oluşturur ve bunun ilk sonucu olarak verim büyük ölçüde düşer. Uzmanlar, amerikalı yaratıcıları tarafından ”propfan” adı verilen bu pervanenin, gündemde olan sorunları çözüldükten sonra 1990’a doğru hizmete girebileceğini tahmin etmededir. Karinalı pervane. Karinalı pervane kuramı, bu pervaneyi özellikle kendi imalatı hava yastıklı trende kullanan Bertin şirke- ti’nin çalışmalarıyla önemli ölçüde gelişti. Çalışma biçimi bakımından bu pervane, çift akılı bir türbojet motorunun fanına benzer; Turbomeca şirketi, Astafan adı altında, klasik iki akılı türbojet ile karinalı pervane arasında bir halka oluşturan değişken adımlı bir fanı çalıştıran bir türbojet tipi gerçekleştirdi. • Fransız Duquet, 1727’den başlayarak Arkhimedes vidasının gemilere uygulanmasını önerdi ve bu öneri 1768’de Paucton tarafından yeniden ele alındı. 1775’te, Bushnell’in inşa ettiği yumurta biçimindeki küçük denizaltı Tortue, biri itmeye, diğeri dalmaya yarayan iki pervaneyle donatılmıştı; Fulton’un Nautilus’u da (1800), icatçısı tarafından ayrık kanatlı volan diye adlandırılan iki kollu bir pervaneyle çalışıyordu. Ama, gemilerde itici olarak pervanenin kullanılmasında en önemli pay dört kişinindir: M&Pöa Arkhimedes’te pervaneyi deneyen İngiliz F. P Smith; 1837’de Frands fi Ogden gemisine pervaneyi uygulayan isveçli (daha sonra amerikan uyruğuna geçti) John Ericsson; fransız Fr6- d6ric Sauvage ve Augustin Normand. Yekpare ve tam bir sarmaldan oluşan Sa- uvage’ın pervanesi çok ağırdı ve fazla yer kaplıyordu. Augustin Normand, bu pervaneyi birçok palaya ayırdı. Bu uygulama büyük bir başarı kazandı ve Corse avizo- su, Normand pervanesiyle 10 deniz millik bir hıza ulaştı. Günümüzde kullanılan pervaneler, bir dönme milinin kesik konisel ucuna takılan bir dönme göbeğinin çevresine eşit aralıklarla dağıtılmış 2 ile 6 (kimi petrol tankerlerinde 7) paladan oluşur. Kimi pervaneler tek parçadır; diğerlerinde ise, göbeğe takılan ve yönleri sabit olabilen ya da uygun bir kıumanda mekanizmasıyla değiştirilen bağımsız palalar bulunur. Pervanelerin üretiminde, dökme demir, çelik ve özellikle de çok dayanıklı özel bronzlar kullanılır. Pervane, kendisini taşıyan milin ucuna, kamalanmış ya da kamalanmamış olarak takılır. Hidrolik bir somunun kullanılması, ön ısıtma yapmaksızın pervanenin milin ucuna iyice oturmasını sağlar. Palaları ayarlanabilen pervaneler, römorkörlerde olduğu gibi, rüzgâra göre sık sık yön değiştirmesi gereken gemilerin verimini iyileştirmiştir. Kimi pervaneler, akışkanın akışını düzgünleştiren bir lülenin içine yerleştirilir; lüle ve pervaneden oluşan bütün, gemiye bağlıdır, ama su içinde yönlendirilebilir. Bu sistem, küçük gemilerde kullanılır. Çok hızlı gemilerin pervanelerinin büyük bir hızla dönmesi gerektiğinden, bu tür gemilerde kullanılmak üzere boşluk pervaneleri geliştirilmiştir. Çok hızlı uçakların kanat profillerinden esinlenerek palaların profillerinin arkası kesilmiştir. Böylece küçük tonajlı gemiler 100 deniz milinin üstüne çıkabilir. PERVANE, esk. Pervana, Trabzon’un Araklı ilçesi merkez bucağına bağlı köy; 1 917 nüf. (1990). PERVANEBAUâl a. Zool. Bazen ayba- lığlına verilen ad. PERVANEBAUâlOİLLER a. Zool. Bazen aybalığıgiller familyasına verilen ad.