PORTEKİZ

PORTEKİZ
DEVLETİN ADI…………….. ……………… Portekiz
BAŞŞEHRİ….. ………………… ……………….Lizbon
YÜZÖLÇÜMÜ…….. …………………….. 92.082 km2
NÜFÛSU………………………………………10.372.000
RESMÎ DİLİ….. …………………………….Portekizce
DÎNİ……….. ……………………………………Hıristiyan
PARA BİRİMİ…. ……….. ………………….. Esküdo
Avrupa’nın güneybatı ucundaki İber Yarımadasında
yer alan ve etrafı İspanya ve Atlas Okyanusu
ile çevrili bir ülke. 36°58′ ve 42°09’ kuzey enlemleriyle
6°11′ ve 9°30′ batı boylamları arasında
kalan Portekiz’in kuzeyden güneye uzunluğu 560
km, genişliği de 215 km’dir. Kuzey Atlantik’teki
Azorlar ve Madeira Adalar grubu Portekiz’e dâhildir.
Târihi
İlk çağlarda İber kabileleri (Lusitanienler) ile
işgâl edilen ülke, M.Ö. 1. yüzyılda Romalıların bir
eyâleti oldu. Sonra Vandallar, Süevler (bir Alman
kabîlesi), 5. yüzyıldan 8 . yüzyıla kadar Vizigotlar
tarafından istilâ edildi. 711 yılında ülke Müslümanların
eline geçti. Endülüs Emevileri (756-
1031), Tevâ’if-i Mülûk (11. yüzyıl) İslâm devletleri
kurulup, bölgeye hâkim oldular. Onuncu yüzyıla
doğru Douro ve Minho nehirleri arasındaki
bölgeye Terra Portucallis ismi verildi. Portucallis,
Lâtince Portas (liman) ve Calle (kale) birleşiminden
meydana gelmiştir.
Portekiz, 1143’te bağımsız bir krallık oldu. Sınırları
Merîniler’e karşı yaptığı savaşlarla genişledi.
On üçüncü yüzyıl ortasına doğru bugünkü
Portekiz sınırları tamamlandı. Portekizli denizciler
15. yüzyılda dünyâ çapında yayılma gösterdiler.
Sonraki yüzyılda Asya, Afrika ve Güney
Amerika’da büyük bir sömürge imparatorluğukurarak, Avrupa ve Doğu arasındaki ticâretin çoğunu
ellerinde tuttular. 1598 yılında Fas şehirlerine
karşı açtığı savaşta, Portekiz ağır bir mağlûbiyete
uğrayınca, imparatorluk üniden çöktü.
Ülkenin zayıflamasından faydalanan İspanya,
Portekiz’i 1580’de topraklarına katarak, 1640’a kadar
idâre etti.
Portekiz 1688 yılında Lizbon Antlaşmasıyla
tekrar bağımsızlığına kavuştu. Fakat Portekiz eski
ihtişamını kaybettiğinden İngiltere ile 1703’te,
2 0 . yüzyıla kadar devam eden bir ittifak antlaşması
imzâlandı. İngilizlerle müttefik olduğundan 19.
yüzyılda Napolyon’a karşı savaşmak zorunda kaldı.
Ülke Fransa ile savaş hâlindeyken, 1811’de
kral ve âilesi Brezilya’ya sığındı. Bu dönemde imparatorluk
çökmeye başladı. 1822’de Brezilya bağımsızlığını
îlân edince, Portekiz tek büyük zenginlik
kaynağını kaybetti.
On dokuzuncu yüzyılın tamâmı ve 20. yüzyıl
başları Portekiz için ekonomik ve siyâsî istikrarsızlık
dönemi oldu. Şiddetli partizan mücâdeleler,
iç savaşlar ülkeyi kargaşanın içine itti.
1908’de kral katledilerek, iki yıl sonra 1910’da
cumhûriyet îlân edildi. On altı yıl devam eden
cumhuriyet dönemi oldukça istikrarsız olup, bu
dönemde kırk sekiz hükümet kuruldu ve en az
yirmi beş darbe teşebbüsü oldu. 1926’da ordu
idâreyi ele aldı ve kırk sekiz yıl ülke General
Franko tarafından diktatörlükle idâre edildi. 25
Nisan 1974’te hükümet genç subaylar tarafından yapılan bir darbe sonucu işbaşından uzaklaştırılınca,
General Antonio de Spinola liderliğinde
bir askerî cunta kontrolü eline geçirdi.
Başkan Spinola solcu subaylardan gelen baskı sonucu,
aynı yılın Eylül ayı sonunda istifâ etmek
zorunda kaldı. Nisan 1975’te demokratik partiler
oyların % 64’ünü kazanmasına rağmen, Sovyetlerce
desteklenen komünist parti tesirini arttırdı.
Bankalar, sigortalar ve sanâyi devletleştirildi.
1976’da yürürlüğe giren yeni Anayasada sosyalizme
geçiş hedefi açık bir şekilde de ortaya
kondu. Yeni Anayasanın ardından yapılan genel
seçimlerde hiçbir parti çoğunluğu elde edemedi.
Sosyalis Partisi Genel Başkanı Mârio Soares
bir azınlık hükümeti kurdu. Cumhurbaşkanlığına
Genelkurmay Başkanı Antânio Ramalho
Eones seçildi. Mârio Soares başkanlığındaki
hükümet 1977 Aralığında istifâ etti. Ocakta
kurulan koalisyon hükümeti ve bunun ardından
kurulan bir dizi koalisyonlar da kısa ömürlü oldu.
1980’de yapılan seçimlerden sonra merkez
sağ eğilimli Demokratik İttifak, büyük çoğunlukla
iktidara geldi. Bu hükümet anayasada büyük
değişiklikler yaptı ve sivil yönetime geçiş
yolunu açtı. 1982’de başgösteren hükümet krizi
üzerine Cumhurbaşkanı erken seçim kararı aldı.
1983 Nisanında yapılan seçimlerde birinci parti
durumuna gelen Portekiz Sosyalist Partisi,
Sosyal Demokrat Partiyle koalisyon kurdu. Portekiz
1 Ocak 1986’da AET’ye alındı. Soares, 60
yıllık bir aradan sonra 1986 Şubatında ilk sivil
cumhurbaşkanı seçildi. Temmuz 1987’de yapılan
seçimlerde Sosyal Demokrat Parti sandalye sayısını
büyük oranda arttırması, kurulan koalisyon
hükümetinin istikrarlı olmasını sağladı. 1991’de
yapılan seçimlerde Sosyal Demokrat Parti yine
ilk sıradaki yerini korudu.Fizikî Yapı
Portekiz çoğunlukla alçak ve orta yükseklikte
arâzilerle kaplıdır. Toprakların % 70’ten
fazlasının deniz seviyesinden yüksekliği 400
metrenin altındadır. Tagus Nehri ülkeyi birbirinden
farklı iki bölgeye ayırır. Tagus Nehrinin kuzeyi
büyük ölçüde dağlıktır. Bilhassa Douro Nehrinin
kuzeyinde arâzinin % 90’ı 400 metrenin üstündedir.
Büyük yaylalar derin vâdilerle yarılmıştır. Bâzı
yerlerde dağlar denizden 50 km içerde 910 m
yüksekliği aşarlar. Douro ve Tagus nehirleri arasında
üçgen biçiminde bir kıyı ovası yer alır ve iç
kesimde birkaç geniş vâdi mevcuttur. İspanya’ya
doğru uzanan Serra de Estrela Sıradağı Torre’de
(Portekiz’in en yüksek tepesi) 1991 metre yüksekliğe
ulaşır. Bu bölgeden Atlas Okyanusuna dökülen
Tagus ve Douro dışındaki diğer büyük nehirler,
kuzeyde İspanya sınırının bir kısmını teşkil
eden Minho, Mondego ve Zezere’dir. Tagus Nehrinin
güneyindeki toprakların yaklaşık % 60’ı 2 0 0
m’nin altındadır. Burası dalgalı ovalar ve alçak
yaylalarla kaplı bir bölgedir. Yüksek tepelere nâdir
rastlanır ve sâdece Serra de Sâo Mamede isimli
bir dağ silsilesi 900 m’yi aşar. Bu bölgedeki tek
büyük nehir kuzey-güney istikâmetinde akarak
geniş bir vâdi meydana getirip ülkenin güneydoğu
ucundan Atlas Okyanusuna dökülen Guadiana
Nehridir.
İklim
Portekiz’in kuzeyinde ılıman (mûtedil), güneyinde
ise sıcak bir iklim hüküm sürer. Kış boyunca
batıdan yağmur getiren soğuk rüzgârlar
eser. Fakat yaz yaklaşınca güneyden sıcak kuru hava
dalgası gelir ve pek az yağmur yağar. Kuzey kısmı
güneye nazaran daha soğuk bir iklime sâhip olduğu
gibi, senenin çoğu günlerinde batıdan esenokyanus rüzgârlarına mâruz kaldığından daha çok
yağış alır. Tagus Nehrinden güneye doğru gidildikçe
yağış azalır ve sıcak-kurak yaz uzun süre devam
eder.
Portekiz kıyısında sıcaklıklar hemen hemen
her yerde aynıdır. Batı kıyısının ortasında bulunan
Lizbon şehrinde sıcaklıklar, Ocak ayında ortalama
7°C ilâ 15°C arasında, temmuzda 18°C ilâ 28°C
arasında değişir.
Tabiî Kaynakları
Portekiz’in yakaşık % 35’i ormanlıktır. Ormanların
% 90’ı meşe ağaçları ile kaplıdır. Diğer
önemli ağaçlar kestâne, incir, keçiboynuzu ve bâdemdir.
Portekiz meşeden şişe mantarı yapmada
dünyâda birinci sırada yer alır. Vahşî hayvanların
çoğu, yabânî tavşan ve tilki gibi küçük türdendir.
Geyik dağlık bölgelerde bulunur. Yeraltı zenginlikleri
tungsten, bakır, demir, mermer, granit ve arduvazdır.
Nüfus ve Sosyal Hayat
10.372.000’lik bir nüfûsa sahip olan Portekiz’de
halk etnik yapı bakımından farklılıklar arz etmez.
Portekizlilerin çoğu Avrupa boy ortalamasından biraz
kısa, kara gözlü ve siyah saçlıdır. Bugünkü ülke
nüfûsunu meydana getiren insanlar, değişik zamanlarda
İber Yarımadasına gelen insanların karışmasından
meydana gelmiştir. Bunlar Keltler, Fenikeliler,
Kartacalılar, Romalılar, Yahûdîler, Germen
kabileleri, Araplar ve Berberilerdir.
Portekizliler 15. yüzyıldan beri dünyânın çok
yerlerine göç etmektedir. Hükümet iş gücünü muhâfaza
edebilmek için 1960 yıllarında göçü ciddî
olarak yasak etmiştir. Bununla berâber çoğu genç
olan binlerce Portekizli kânunsuz olarak ülkeyi
terk etmeye devam etmekte, daha fazla ücret için
Fransa ve diğer Batı Avrupa ülkelerine kaçmaktadır.
Aynı zamanda köylerden yeni sanâyisi olan
şehir merkezlerine göç vardır. En önemli şehir
batı kıyısının ortasında yer alan başşehir Lizbon
olup, nüfûsu 2.063.000’dir. Diğer önemli şehirleri
Oporto, Amadora, Coimba, Borreiro, Braga,
Almada ve Coimbra’dır.
Ülkenin resmî lisânı Portekizce olup, şive
farklılıkları halkın birbirleriyle anlaşmasında herhangi
bir güçlük çıkarmaz. Nüfûsun % 98’i Roma
katoliği olup, ancak birkaç bin Protestan ve az sayıda
Yahûdî vardır.
Portekiz’de ilköğretim mecbûrî olup, 6 yaşından
îtibâren başlar. Okuma-yazma oranının
% 70 olduğu ülkede, yüksek tahsil Lizbon, Oporto
ve Coimbra üniversitelerinde, Lizbon Teknik
ve Katolik Üniversitesinde ve değişik enstitülerde
yapılır.
Siyâsî Hayat
1976 Nisanında yürürlüğe konulan yeni anayasa
ile sosyalist bir yönetim içine giren Portekiz,
18 idârî bölgeye ayrılmıştır. Başlıca yönetim organları
cumhurbaşkanı, ihtilal konseyi ve hükümettir.
İhtilâl konseyi 4 komutan ve silâhlı kuvvetlerden
seçilen 14 subaydan meydana gelmiştir.
Portekiz NATO’ya üyedir.
1980’de yapılan seçimleri büyük çoğunlukla
Merkez-sağ eğilimli Demokratik İttifak kazandı.
Yeni hükümet, anayasada bir sürü değişiklik yaparak
sivil yönetime geçiş yolunu açtı. 1985 Ekiminde
yapılan seçimleri serbest piyasa ekonomisini
savunan Sosyal Demokrat Parti kazandı. 1986
Şubatında Mârio Soares Cumhurbaşkanlığı seçimini
kazanarak 60 yıllık bir aradan sonra ilk sivil
Cumhurbaşkanı oldu. Aynı yıl Portekiz AET’ye
alındı. 1989’da yapılan değişiklikle sosyalizmle ilgili
ifadeler anayasadan çıkarıldı.Ekonomi
Portekiz Avrupa’nın en az gelişmiş ülkelerinden
biri olup, ülkede hayat seviyesi düşüktür. Çalışan
nüfusun % 3l ’i tarım, % 35’i sanâyi ve ticâret,
% 34’ü çeşitli hizmetlerde çalışır. İmâlât ve inşâ
sanâyii brüt millî hâsılanın beşte ikisinden fazlasını
sağlar. Tarım ise, brüt millî hâsılanın ancak
üçte birini temin eder.
Portekiz’de önceden beri gıdâ sanâyii, tekstil,
mobilyacılık ve inşaat sektörü önemli bir yer tutar.
Gıdâ sanâyiiyle ilgili olarak değirmencilik, şeker,
balık konserve ve zeytinyağı fabrikaları bulunur.
Tekstil sanâyiinin ana ürünleri pamuk, bükülmüş
yün iplik ve elbisedir. Giyim sanâyiiyle bağıntılı
olarak ayakkabı imâlâtı da gelişmiştir. Orman zenginlikleri;
kâğıt hamuru, kâğıt, şişe mantarı, zift,
reçine, neft yağı üretiminde ve bilhassa mobilyacılıkta
kullanılır.
Yeni sanâyi dallarının en önemlilerinden biri
elektronik makinalar ve yardımcı parçalarıdır. Petrol
rafinerilerinin kurulması, petro-kimyâ sanâyiinin
gelişmesini sağlamıştır. Ufak çapta demir ve
çelik sanâyii mevcuttur. Gemi yapımı ve gemi tamir
tesisleri Portekiz’i bu sektörde Avrupa’da birinci
yapmıştır.
Portekiz arâzisinin yaklaşık % 55’i tarıma elverişlidir.
Ekilebilir toprakların çoğunda tahıl
(buğday ve çavdar) yetiştirilir. Fakat randıman,
çoğu yerlerde toprak verimsiz ve erozyona mâruz
kaldığından düşüktür. İşgücü, bilhassa güneyde
yetersizdir. Ülke buğday ve diğer tahılları ithâl
etmek zorunda kalmaktadır.
Portekiz’de asma bahçeleri ekilen toprakların
% 1 0 ‘unu kaplar. Ülkede zeytinyağı üretimi de
ileri durumdadır. Meyve ağaçları olarak ülkenin
kuzey yarısında elma ve armut, güneyde portakal
yetişir.
Portekiz’de mâden yatakları çok çeşidiyse de,
çoğu yetersiz seviyede ve ulaşılması güç yerlerdeveya
fon yetersizliğinden istenilen derecede işletilememektedir.
Çıkarılan önemli mâdenler tungsten,
demir, kükürtlü bakır, mermer, granit ve arduvazdır.
Portekiz, ihtiyâcı olan petrolün hepsini
ithâl etmektedir.
Portekiz bükülmüş yün iplik, kumaş, elbise,
konserve balık, şişe mantarı, kâğıt hamuru ve kâğıt,
elektrik âletleri ihraç eder. Portekiz ticâretinin
çoğunu üyesi olduğu Avrupa Ortak Pazarı ülkeleriyle
yapar.
Portekiz’de karayolları 51.953 km’dir. Bunun
44.680 km’lik kısmı asfalt kaplanmıştır. Demiryolları
3600 km olup, diğer Batı Avrupa ülkelerine
nazaran geridedir. Havayolu ulaşımı 13 havaalanından
sağlanmaktadır. Portekiz ticâret filosu
nüfûsuna nispetle büyük olup, 750.000 tonilâto
kapasitesindedir.