sesbilim
Doğal dillerin ses sistemlerinin bilimsel incelenmesi. “Seslerin dil sistemlerindeki işlevleri açısından incelen
mesi” diye de tanımlanan sesbilim (fonoloji de denir), 1870’e doğru Baudouin Courtenay’in ruhsal sesbilgisi ve fizyolojik sesbilgisi ayrımını öngörmesinden sonra,
- de Saussure’in Cenel Dilbilim Derslerin deki (Cours de Linguistique Generale) kavramların (dil/söz ayrımı, sistem, değer, gösteren ve gösterilen, dizim ve dizi kavramları) uygulanmasıyla, sesbilgisinden ayrılmıştır. Kendi içinde ikiye ayrılır: Sesbirimleri (fonomler) inceleyen sesbirimbilim; parçaüstü özellikleri, bir başka deyişle, sesbirimlerle birlikte gerçekleşen ve dil sisteminde ayırıcı özellikleri olan öğeleri (vurgular, titremler) inceleyen bürümbilim. Sesbirimbilim çözümlemesinin amacı, incelenen dildeki sesbirimlerin listesini çıkarmak, sınıflandırmak ve birleşimlerini incelemektir.
ses ve akustik
İşitme duyusu, kulak zarının hareketinin sonucudur. Bu hareketi, bir ses kaynağından yayılan çevre havasındaki titreşimler doğurur. Alışılmış söyleyiş biçimiyle, “ses havada yayılıyor” denir. Gerçekte hava sesi değil, boylamasına mekanik titreşimleri iletir ve ses, yalnızca, yalın bir fizyolojik duyumdur.
Bir sesin yüksekliğini, doğurduğu işitme duyusunun kalınlık ya da inceliği belirler ve bu yükseklik, uzlaşmalı olarak sesin frekansıyla ölçülür. Titreşim frekansı 20 Hz (en kalın ses) ile 20 000 Hz (en ince ses) arasında kaldığı sürece, ses işitilir. 20 Hz’in altındaki sesler (sesaltılar) ve 20 000 Hz’den yüksek sesler (sesüstüler) işitilemez.
Ses, titreşimleri iletecek ortam bulunmadığı için boşlukta yayılamaz, Ay’da bu nedenle ses duyulmaz. Buna karşılık katilar, sesi oldukça iyi iletirler. Bir göl ya da bir kanal suyu gibi sıvılarsa, sesi çok iyi ileten ortamlar oluştururlar. Birçok deneyci, çeşitli ortamlarda sesin yayılma hızını ölçmüştür: 15 °C sıcaklıkta havada, bu hız 340 m/sn, 8 °C suda 1 435 m/sn’dir. Katı cisimlerden dökme demirde 3 500 m/sn, çelikte 5 200 m/sn, camda 3 000-6 000 m/sn hızlara ulaşılır.
Gazlar içinde sesin yayılması’, özellikle sıcaklık ve yoğunluğa bağlıdır. Sıcaklık yükseldikçe hız yükselir, gaz yoğunlaştıkça hız düşer. Havada hız 0 °C’ta 331 m/sn’dir. 50 °C’ta 360 m/sn’ye çıkar. Öte yandan, 15 °C’ta 340 m/sn olan ses hızı, aynı sıcaklıkta daha düşük yoğunlukta olan hidrojende 1 300 m/sn’ye ulaşır.
Müzikte, gamın notalarını oluşturan, kesinlikle belirlenmiş frekanslar kullanılır; her gam, frekans yüksekliğine göre değişen bir numara taşır. Ses aralıkları, iki notanın frekans oranıdır. Sözgelimi do-sol ya da fa-do gibi herhangi bir beşli aralığın değeri 1,5’tur; do-mi ya da la- do (majör üçlü) gibi herhangi bir üçlü aralık, 1,25 değerindedir. Oktav aralığıysa 2’dir.
Çeşitli çalgılar bütün notaları çıkaramazlar; her birinin kendine özgü bir perdesi vardır. Org, en kalınından en incesine kadar işitilebilen bütün seslerden yararlanır. Piyano Ia2 = 27 Hz ile Ia6 —3 480 Hz arasında kalan sesleri kullanır. İnsan seslerinin de kendilerine özgü ses perdeleri vardır; bunlar bas, bariton, tenor, kontralto, mezosoprano, vb. biçiminde sınıflandırılır.