sesbilim

mesi” diye de tanımlanan sesbilim (fonoloji de denir), 1870’e doğru Baudouin Courtenay’in ruhsal sesbilgisi ve fizyolojik sesbilgisi ayrımını öngörmesinden sonra,

1. de Saussure’in Cenel Dilbilim Derslerin deki (Cours de Linguistique Generale) kavramların (dil/söz ayrımı, sistem, değer, gösteren ve gösterilen, dizim ve dizi kav­ramları) uygulanmasıyla, sesbilgisinden ayrılmıştır. Kendi içinde ikiye ayrılır: Sesbirimleri (fonomler) ince­leyen sesbirimbilim; parçaüstü özellikleri, bir başka de­yişle, sesbirimlerle birlikte gerçekleşen ve dil sistemin­de ayırıcı özellikleri olan öğeleri (vurgular, titremler) in­celeyen bürümbilim. Sesbirimbilim çözümlemesinin amacı, incelenen dildeki sesbirimlerin listesini çıkar­mak, sınıflandırmak ve birleşimlerini incelemektir.

ses ve akustik

İşitme duyusu, kulak zarının hareketinin sonucudur. Bu hareketi, bir ses kaynağından yayılan çevre havasındaki titreşimler doğurur. Alışılmış söyleyiş biçimiyle, “ses ha­vada yayılıyor” denir. Gerçekte hava sesi değil, boyla­masına mekanik titreşimleri iletir ve ses, yalnızca, yalın bir fizyolojik duyumdur.

Bir sesin yüksekliğini, doğurduğu işitme duyusunun kalınlık ya da inceliği belirler ve bu yükseklik, uzlaşmalı olarak sesin frekansıyla ölçülür. Titreşim frekansı 20 Hz (en kalın ses) ile 20 000 Hz (en ince ses) arasında kaldığı sürece, ses işitilir. 20 Hz’in altındaki sesler (sesaltılar) ve 20 000 Hz’den yüksek sesler (sesüstüler) işitilemez.

Ses, titreşimleri iletecek ortam bulunmadığı için boş­lukta yayılamaz, Ay’da bu nedenle ses duyulmaz. Buna karşılık katilar, sesi oldukça iyi iletirler. Bir göl ya da bir kanal suyu gibi sıvılarsa, sesi çok iyi ileten ortamlar oluş­tururlar. Birçok deneyci, çeşitli ortamlarda sesin yayıl­ma hızını ölçmüştür: 15 °C sıcaklıkta havada, bu hız 340 m/sn, 8 °C suda 1 435 m/sn’dir. Katı cisimlerden dökme demirde 3 500 m/sn, çelikte 5 200 m/sn, cam­da 3 000-6 000 m/sn hızlara ulaşılır.

Gazlar içinde sesin yayılması’, özellikle sıcaklık ve yoğunluğa bağlıdır. Sıcaklık yükseldikçe hız yükselir, gaz yoğunlaştıkça hız düşer. Havada hız 0 °C’ta 331 m/sn’dir. 50 °C’ta 360 m/sn’ye çıkar. Öte yandan, 15 °C’ta 340 m/sn olan ses hızı, aynı sıcaklıkta daha düşük yoğunlukta olan hidrojende 1 300 m/sn’ye ulaşır.

Müzikte, gamın notalarını oluşturan, kesinlikle belir­lenmiş frekanslar kullanılır; her gam, frekans yüksekliği­ne göre değişen bir numara taşır. Ses aralıkları, iki nota­nın frekans oranıdır. Sözgelimi do-sol ya da fa-do gibi herhangi bir beşli aralığın değeri 1,5’tur; do-mi ya da la- do (majör üçlü) gibi herhangi bir üçlü aralık, 1,25 değe­rindedir. Oktav aralığıysa 2’dir.

Çeşitli çalgılar bütün notaları çıkaramazlar; her biri­nin kendine özgü bir perdesi vardır. Org, en kalınından en incesine kadar işitilebilen bütün seslerden yararla­nır. Piyano Ia2 = 27 Hz ile Ia6 —3 480 Hz arasında kalan sesleri kullanır. İnsan seslerinin de kendilerine özgü ses perdeleri vardır; bunlar bas, bariton, tenor, kontralto, mezosoprano, vb. biçiminde sınıflandırılır.