TAŞKÖMÜRÜNÜN ÇIKARILMASI, HAZIRLANMASI VE KULLANILMASI

Taşkömürü, hem açık havadaki maden yataklarından, hem de yeraltından işletme yoluyla çıkarılır. Ham kömür, yani dipten maden yoluna çıkan madde, çeşitli boyutlardaki taşkömürü bloklarından, yanıcı olmayan maddelerden oluşmuş fazlalıklardan, odun ve demir kırıntıları gibi artıklardan oluşur. Daha sonra, bunların sınıflandırılması ve yıkanmasına geçilir. Günümüzde A.B.D. ve Rusya’da kullanılan başka bir çıkar-
ma sistemi, taşkömürünün madı ocağının içinde yakılmasına, yanm yı sürdürmek için madene hava i lenmesine ve karbonoksit yanın uçucu hidrokarbonlar da içeren ge toplamaya dayanır. Bu gazlar ısıtm da ya da elektrik üretiminde kullaı labilir. Böyle bir sistemin, klasik ara larla çıkarma işleminin çok pahalı mal olduğu maden yataklarına uyg lanmasmda yarar vardır. Taşkömüründen, hem dolaylı ya dolaysız enerji üretiminde, hem kimyasal ürünler oluşturmada (ki bon kimyası) yararlanılır. Bu kul mm alanlarının ilk kategorisi ev sanayide ısıtmayı, gaz üretimini, g rek yakıt, gerekse yüksek fırınlar indirgeme aracı olarak kullanıl kok üretimini ve termik santrallar elektrik üretimini kapsar. Karbı kimyası, kimya sanayisinin önen bir kesimini oluşturur. Taşkömürü den hareketle, plastik maddeler, se tetik iplikler, gübreler, böceköldiy cüler, patlayıcılar, boyarmaddel boyalar, kokular, ecza ürünleri, c terjanlar, katranlar ve hattâ yapay] kıtlar hazırlanır.
TAŞKÖMÜRÜ HAVZALARI
Taşkömürü havzaları, Birinci 5 man’dan başlayarak oluşmuş taşl mürü bölgeleri boyunca dağılmışl dır. İngiltere’de Kent havzasının 3 aldığı bölge 1 380 km2’lik bir ala (110 km uzunlukta ve 20 km genişi te) ve 2 000 m’lik bir derinliğe yayıl Burada toplam kalınlığı 50 m’yi gı meyen, 400 kadar taşkömürü taba! sı sayılmıştır. A.B.D’nin ve Rusya! derasyonu’nun taşkömürü yatakl daha büyük alanlara yayılırlar: Aj laş dağları havzasında 180 000 ki Orta Batı havzasında (îowa, Kanş Oklahomave Arkansas) 187 000 ki Sibirya’nın Kuznetsk ve Donbas hi zalarmdaysa 25 000 km2. Miktarlarının kesin olarak sapta ması güç olan dünya taşkömürü zervleri 1 000-3 000 milyar t oras dadır.
Türkiye’de taşkömürü özellikle B Karadeniz kesiminde çıkar! (1991’de 2 762 0001)
lidir ve 15 sm kadar uzunluktadır, daha çok akıntılı sularda yaşar. Daha küçük ve daha yeşilimsi renkte olan, beyaz bacaklı tatlı su ıstakozuysa (Astacus palhpes) durgun sulan yeğler. Her ikisinin de iyi gelişmiş kıskaçları ve başm ön tarafında kenarla-
n dişli bir mahmuzu (rostrum) v dır.jgeri tepme ile yüzerler. Eskici bol bulunan bu iki tür, bir salgın ı deniyle giderek seyrekleşti. Bunla yerine Avrapa’da Amerikan tatlı ıstakozu (Cambams affmis) yayg laştı. Kumlu sularda yaşayan ve :
tavşan
lúylerínin rengini mevsimlere göre ıkğti tiren kar lavsam (Lepus tımidusya da Lepus variabilis). Bu tür Avrupa’nın kuzeyinde ve kuzeybatısında Grönland’da ve Alaska’da yaşar.
lavsan ya da adi tavsan (Lepus eııropaeusj.
mini kazma alışkanlığı olan bu türün solungaçları, yerli türlerinkine oranla daha az sayıdadır. Tatlı su ıstakozları kasım ayına doğru yumurtlarlar, ama altı aydan daha uzun bir süre, yumurtalar dişinin karın bacaklarına yapışmış olarak kalır; yavrular yumurtadan çıktıklarında, iyi gelişmiş küçük birer tatlı su ıstakozu görünü-mündedirler.
Bu, kabuklular arasında seyrek olarak görülen doğrudan gelişme olgu-
Tavşammsılar (Lagomorpha) takımından, uzun kulaklı, kemirgen memeli hayvan.
Tavşan., adatavşanıyla birlikte dişleri kemirici tipte olan memeli tavşanım-sıiar takımını temsil eder. Bunlar, kemiriciler takımından, üstçenede küçük ve asıl çiftin arkasında saklı ikinci bir çift kesici dişlerin bulunmasıyla ayırt edilir. Çiftdişliler (Duplici-dentata) olarak adlandırılmaları da bu özelliklerinden kaynaklanır. Adatavşanını (Oryctolagus cunicu-lus), tavşandan (Lepus cinsi) ayırt etmek hiç de güç değildir. Anatomi açısından çok ince farklılık gösterirler (kulaklar ve arka ayaklar tavşanlarda daha uzundur)faina dış görünüşleri, yürüyüşleri ve alışkanlıkları birbirlerinden hemen ayırt edilmelerine ola-
*
sıma bir örnektir. Tath su ıstakozları her yıl kabuk değiştirirler. Kabuk de-1 ğıştirme süresi onlar için tehlikeli biri dönemdir, -çünkü, yeni kabukları sertleşmeden önce hemcinsleri tara-fından yenme tehlikesiyle karşı kar-şıyadırlar. Tath su ıstakozları, yumuşakçalar, küçük balıklar, böcek kurtçukları, hayvan leşleri ve bitkisel maddelerle beslenirler. Ülkemizde ve çeşitli ülkelerde tath su ıstakozları yetiştirilmektedir. Kesin bir biçimde
su ıstakozları ağın çekilir ve hayvanla^ k inf
mrlar. Tatlı su 1Stak£°yJece ^ de kırmızı bir renk alıf%pışjrıl(%
nak verir»
Avrupa ovalarında yaşayan tavşan ya da adi tavşan (Lepus europaeus), engebesiz kırlarda sık raslanan, sıçrayarak ilerleyen, hızlı koşucu (70 km/ s) bir hayvandır. Yalnız ve tamamıyla açıkta, yeraltı yuvası kazmaksızm

goz alıcı biçimde birbirleriyle dövüşürler. Dişi, kırlık alanda yuva hamr-lamaksızm yavrular; göbek bağım dişleriyle kestiği yavrularım daha sonra kurutur. Yavrular hemen tek başlarına yer değiştirebilir ve beslenebilirler. Üreme yaz başına kadar sürer ve dişi, özel bir fizyolojik mekanizma sayesinde, bir önceki yavrulamadan birkaç gün önce döllenebildi-ğinden, yavrulamalar hızla birbirini izler.
Tavşanlar, birçok tür halinde, Afrika’da olduğu kadar Avrasya ve Kuzey Amerika’nın bütün ılıman ve kutup bölgelerine yayılmıştır. Afrika tavşanı (Lepus capeusis), Ispanya’ya kadar çıkar ve çoğunlukla bataklıklarda yaşar. Alpler ve îskandinav-„ „ ya nın kar tavşanı [Lepus timidus ya !00iı “a Lepus variabilis) mevsimlere göre rengi değişen| tüylere sahiptir; bu benzerleşme, tümüyle karlı ve karsız dönemlerin almaşmasmı izleyen dikkate değer bir olgudur: Böylece bu tavşanın tüyleri, Alpler’de kışın beyaz, yazın kızıl renkli olur, Lapon-ya’nın kuzeyinde hemen hemen bütün yıl beyaz, İsveç’in güneyindeyse kızıl kalır.