VOLKAN,

Alm. Vulkarı (m), F r. Volcan (m), İng. Volcano.
Magma’nın yerkabuğunu yararak taş parçaları
ve ergimiş maddeler hâlinde çıkıp çevreye yayıldığı yer.
Magma ergimiş hâlde maddeler olduğu için çok sıcaktır.
Bu yüzden yerkabuğunu yardığı yerde kayalan ve
sulan gaz, buhar ve irili ufaklı taşlar haline getirerek
genleşmenin neticesinde infilâk ederek yukanya doğru
fırlatır. Sıvı hâlde akan ergimiş maddelere fâv denir.
Dünya üzerinde teşekkül etmiş ve devam ‘etmekteolan volkanlar çıkardıkları lâv ve parçaların yayılış şekline
göre başlıca iki ana tipe ayrılır. Bunlardan kubbe
tipi volkan büyük patlamalar meydana getirmeyen, taş
toprak parçalarını savurmayan, çıktığı yerde geniş sahalara
yayılarak bir kubbe biçimi olan alçak yapılı volkanlardır.
Okyanus dibinden meydana çıkaîı Hawaii
adaları bu cinstendir. Volkanlann diğer cinsi ise büyük
patlamalarla başlayıp etrafına taş, kaya toprak yağdıktan
sonra lâv birikintileri trik bir koni biçiminde
meydana gelen birleşik volkan cinsidir. Bu tür volkanlar
yanardağ olarak da adlandırılır. Bu yanardağlar 3000-
4000 metreye ulaşır. Tepe noktasında çapı 1500 metreyi
geçmiyen krater ihtiva eden Vezüv, Fuji ve Mayon
yanardağları bu cins volkana misâldir.
Dünya üzerinde muhtelif zamanlarda faaliyete geç­
miş 430 volkan vardır. Bunlardan 275 adedi kuzey
yanmkürede, 155 adedi ise güney yarımkürede yer alır.Volkanlar yeryüzü örtüsünden yükselen erimiş kayalarla beslenirler.
Mağma adı w ile n bu madde, yanardağ patlamasının olduğu
yerde direkt olarak yüzeye yükselebilir veya patlamadan önce
tıpkı bir balonun şişmesi gibi bir mağma odasında depolanır.
Mağma bir baca vasıtası ile yükselerek yeryüzüne çıkar. Büyük
bir tazyikle dışarıya püskürtülen maddeler yanardağı oluşturur
Gazların birdenbire hacminin artmasından meydana gelen volka
nik patlamalar, genellikle ters koniler şeklinde kreter oluşturul
Magmalar her zaman yüzeye çıkmayabilir. Derinlerde soğuyara büyük kütleler, kanallar ve eşikler oluşturur. Volkanik patlamalar çeşitli şekiller meydana getirir. Yarıkşeklindeki
püskürmeler [A] Çok hızlı lav akışına sebep olur. HAvai tipi
volkan püskürmesi’n [B] de lavlar daha az sıvı şeklinde olduğundan
alçak bir koni teşekkül etmiştir.V olkanik tip [C] daha korkunç
ve sıvı lav püskürtür. Stromboli tip [D] akkor halinde
maddeler çıkar. Pelean tip [E] patlamalı olarak tanımlanır. Plinan
püskürmede [F] çok büyük yüksekliklere kadar çıkandevamlı gaz basıncı vardır.Okyanuslarda 2500 adet volkanik faaliyet kaydedilmiş­
tir. Bunlardan 2000 adedi Pasifik Okyanusunda olmuş­
tur. Okyanuslarda hâlen 336 faal volkan vardır. Dünya
üzerinde faaliyeti çok önceleri bitmiş ve yıpranmış sayı­
sız, volkanik kara parçalan ve yanardağlar da mevcuttur.
Volkanik faaliyetler sonucu okyanuslarda yeni kara
parçaları ortaya çıkmaktadır. Atlas Okyanusundaki
A zor Adalannın sayısı devamlı artmaktadır. Bu hadiseler
yerkabuğunun bu bölgede çok yavaş bir şekilde
volkanik büyük bir kubbe hâlinde yükseldiğini göstermektedir.
Hint Okyanusunda bulunan Kerguelen
Adası da Azor Adalan gibi meydana çıkmış büyük bir
kara parçasıdır. Volkanik faaliyetler dünya üzerinde
dar bir şerit içerisinde meydana gelmekle dikkat çekicidir.
Havvai Adalan, Azor Adaları aslında okylanusun
en derin yerlerine rastlamaktadır. Volkanlar hareket
eden yerkabuğunun iki ayrı parçasının kesiştiği ve birbirini
zorladığı noktalarda meydana gelmektedir. Okyanus
içinde faal olup da daha satha çıkmamış bir çok
volkan mevcuttur. 27 Ağustos 1883 senesinde Java ve
Sumatra Adalan arasında volkanik çökme sonucu seviyesi
36 metre birden alçalan Krakatau Adasında 36.000
kişi boğularak ölmüştür. Pasifik Okyanusundaki Falkon
Adalan 1911 senesinde ânî olarak sular içine gömülmüş
ve 4 Ekim 1927 senesinde su yüzeyine çıkmıştır. 1941
senesinde ise tekrar kaybolmuştur.
Bir volkanın faaliyet şekli buhar kazanlanndaki
emniyet valfınin çalışmasına benzer. Kazan basıncı
artarsa emniyet valfinin ayarlandığı değeri geçinceihtiva eden volkanlarda (lâv çok katı olduğu için) ise
basınç yeterli seviyenin çok üzerine çıktığı hâlde atmosfere
açılamadığından çok şiddetli patlamalarda civara
gaz ve kaya parçalan saçılır. Diğer bir volkan faaliyetinde
ise yeterli seviyede lâv basıncı meydana gelmediğinden
patlamalar yavaş olur ve çevreye katı parçalar ve
ağır bir gaz yayılır. Gaz ağır olduğu için volkandan
aşağı doğru yayılan bir özellik gösterir.
Volkandan çıkan lâv ergimiş halde silikatlarla birlikte
demir, kalsiyum, alüminyum, magnezyum, potasyum,
sodyum ve az miktarda diğer elementleri ihtiva
eder. Lâvda bulunan silisyum oranına göre lâvlar asitli
ve bazlı olmak üzere ikiye ayrılır. Volkanik kayalardan yer kabuğunda en çok bulunan bazalttır.