vvelsh dilinde Cymru, Büyük Britanya’nın B.’sında bölge, 1974 yönetim reformundan beri prenslik 8 yönetim bölümüne (Clwyd, Dyfed, Gwent, Gvvynedd, Powys, Mid Glamorgan, South Glamor- gan ve West Glamorgan) ayrılmıştır; 20 800 km2; 2 870 000 nüf. (1989).
COĞRAFYA
Birinci Zaman’da oluşmuş iki kütle Wa- les’in neredeyse bütününü kaplar. K.’de, Kaledonya devrinde kıvrımlanmış K. -D.’dan G.-B.’ya doğru uzanan ve başlıca yer biçimi eksenlerini oluşturan kütle (Anglesey tepeleri, Menaı boğazı, Snovv- don [en yüksek noktası 1 085 m], Cader İdris ve Plynlimon dağları, Dee ve Yukarı Severn vadileri). G.’de, kenarında görkemli Brecon Beacons cuestasının yer aldığı geniş bir Hercynia senklinali. Aşınmayla yıpranarak peneplen haline gelmiş bu kütleler Üçüncü Zaman’da yükseldi; orta kesimdeki platoların basamak basamak sıralanması (600 m, 400 m, 250 m) bu aralıklı hareketlerin kanıtıdır. Snovvdon ve Brecon Beacons’daki güzel “alp” biçimlerine Dördüncü Zaman buzullaşması yol açmıştır. VVales yarımadası B ‘ya doğru uzanır ve
egemen rüzgârlara açık olduğundan okyanusa özgü özellikler aşırı boyutlara ulaşır; aşırı yağışlar (doruklarda yılda 3 m’den fazla), düşük sıcaklıklar, kışın fırtınalar. Platolarda yağmur sularının kalıcılığı, toprakların yıkanmasına ve geniş turbalıkların oluşumuna yol açar. Yalnızca güney kesimi (Glamorgan vadisi) bu sert iklim koşullarının dışında kalır. Nüfusun dörtte üçü güneyde yaşar (kömür havzası, Glamorgan vadisi, kıyı şeridi). Hercynia senklinalinde çok geniş kömür yatakları varsa da bunların işletilmesi güç ve pahalıdır; dahası kömür üretimi azalmaya devam etmektedir. Demir-çelık sanayisinin de bunalımda olması için kesimin, ıssızlaşmasına, dışarıdan alınan maden cevherlerini işleyen kıyı kesiminin (Nevvport, Port Talbot) kalabalıklaşmasına yol açtı. Suları derin Milford Haven ria’sın- da dört petrol rafinerisi, Swansea yakınında da bir rafineri kuruldu. Bu kent ve banliyösü İngiltere’nin en önemli sac kalaylama, galvanizleme ve demir dışı madenleri arıtma merkezidir. Bu nedenle, VVales’ in güneyinde birçok birincil sanayi kuruluşu, buna karşılık çok az sayıda dönüştürme sanayisi işletmesi vardır. Kömür havzasında ve orta kesimdeki platolarda yaşayan halk kıyıdaki kent merkezlerinde toplanır; Nevvport, Port Talbot, Svvansea ve özellikle hizmetler kesimi bakımından zengin bir bölge merkezi olan Cardiff. Bölgenin hemen hemen ıssız olan iç kesiminde orman işletmeciliği, açık havada koyun yetiştiriciliği yapılır; elsanatları ve yer yer turizm (daha çok yaz turizmi) canlıdır. Birbirini izleyen sayfiye yerleri (Bangor, Llandudno, Colvvyn Bay) kuzey kıyısı boyunca uzanır; ziyaretçiler özellikle Lanca- shıre’dan gelir. Dee halicindeki sanayi etkinlikleri de (demir-çelik, sentetik tekstil, kâğıt), güneydekiler gibi büyük bir yeniden uyarlanma bunalımındadır. Nüfusun dörtte biri vvelsh dili konuşur.
TARİH
Ülke, 74-78 arasında legatus (lejyon komutanı) S. Julius Frontinus yönetimindeki Romalılar (daha önce İngiltere’ye yerleşmişlerdi) tarafından fethedildi. Her şeyden önce askeri amaçlı olan V. yy.’ın başına değin devam eden roma işgali, bölge halkının göreneklerini ve dilini hiç etkilemedi. Hıristiyanlığın Roma Britanyası’ na 200’e doğru girmesine karşın ülke ancak V. yy.’da keşişlerin çabasıyla İsa öğretisini benimsedi. Ama gaelce konuşan İrlandalIlar, III. yy.’dan beri VVales’i tehdit ediyorlardı. Bunlar, Cunedda VVledig tarafından kuzeyden atıldılar ve çok geçmeden güneyden de çekildiler. V.-VII. yy. arasında anglosakson yerleşmesi, adanın geri kalan kısmını kapladı ve çok geçmeden briton uygarlığının son barınağı olan VVales’i bir başına bıraktı. Bu uygarlık, VIII. yy. ortasında Mercia kralı Offa tarafından yapılan ve VVales ile anglosakson ülkeleri arasındaki sınırı saptayan kaleye sığınarak özgürlüğünü koruyabildi. IX. yy.’da başlayan İskandinav akınlar VVales’de birliğin sağlanmasına yol açmadı. Ülke birkaç krallığa (altı ile sekiz) bölünmüştü; bunlardan yalnızca üçünün belli bir gücü vardı; kuzeyde Gvvynedd, merkezde Povvys, güneyde Deheubarth. Çok katmanlaşmış bir toplumda birliği sağlama denemeleri sonuçsuz kaldı; yalnızca kral Rhodri Mavvr (Büyük) 844-878, Hyvvel Dda (iyi) 942-950 ve Gruffydd ap Lle- welyn’in (1039-1063) çabaları İskandinav ve anglosakson sömürgeleştirme girişimlerini durdurabildi. Güçlü bir krallık kuran Normanlar’ın İngiltere’yi fethi, VVales sınırlarında yeni ve çok daha büyük bir tehlike oluşturdu. Fatih VVİlliam, saltanatının başında Marches’ ta bir savunma düzeni kurdu ve baronlarını VVales topraklarını fethe teşvik etti. Bu siyaset, sonunda başarılı oldu. Henry l’in
döneminde gelişmeler hızlandı. Henry’nin ölümü üzerine ülkenin bütün güneyi Marches senyörlerinin eline geçti. VValeslıler en sonunda tepki gösterdiler: Stephan’ın saltanatında İngiliz monarşisini felce uğratan karışıklıklar, VValesliler’in ingiliz-norman sömürgeleştirme girişimlerini püskürtmesine ve eski güçlerine yeniden kavuşmalarına yardımcı oldu. Wa- les’in bu yeniden canlanışına ve çok güçlü bir feodalite tehlikesine karşı Ingiltere kralı Henry I, önce bir saldırı stratejisi benimsedi. Ama İngiltere’nin ıç zorlukları ve kral Deheubarth Rhys ap Gruffydd’in gücü, bu iki hükümdar arasında bir ittifak kurulmasına yol açtı. Henry II, 1173-74 büyük isyanı sırasında VValeslilerin desteğini sağladı. Yurtsuz John’un VVales tehdidine son verme çabası önceleri başarılı olduysa da 1215-16 ıç savaşı nedeniyle sonuçsuz kaldı. John’un bölmeyi başar dığı VValesliler’i Llevvelyn ap lorvverth (1194-1240) yeniden birleştirdi. Torunu Llevvelyn ap Gruffydd (1246-1282), baronlar arasındaki savaştan ustaca yararlanarak VVales’in gücünü doruğuna ulaştırdı (Montgomery antlaşması, 1267). Ama ülkenin mahvolmasına da bu güç neden oldu. İngiliz krallığinaa düzen yeniden sağlanınca, Edward I tahta geçer geçmez tehlikeli komşusuna saldırdı; gal krallıklarını parçaladı ve Marches bölgesinin sınırlarını genişletti (1277). İngiltere’ nin egemenliğine giren VValesliler 1282’de yine Llevvelyn’in ön ayak olduğu ülke çapında bir ayaklanmayla özgürlüklerini kazanmayı denediler. Ama Llevvelyn öldürüldü. Büyük bir askeri çaba harcayan Ed- vvard I, ülkeyi bütünüyle fethetti ve VVales’e belli bir statü tanıyarak durumu yasallaştırdı (Rhuddlan yasası, 1284). Bu yasa, küçük VVales prensliklerinin yaşamasına olanak verdi; ama ülkenin büyük bölümü, sonradan kralın büyük oğluna (VVales prensi) verilen büyük prenslikle Marches senyörleri arasında bölündü. Birkaç isyan (Madog, 1294; Ovven Glendovver, 1400 -1416) İngiliz egemenliğini ciddi bir biçimde sarsmadı. Sömürgeleştirmeyle birlikte İngiliz yasaları da giderek yerleşti ve Ed- ward III VVales’de çok etkili bir yönetim kurdu. 1485’te İngiltere tahtına vvalesli prens Henry of Riçhmond’un (Henry VII) çıkmasına karşın İngiliz krallığinın otoritesi yavaş yavaş bütün ülkede yerleşti. VVa- les’in İngiltere krallığina katılması, Henry Vlll’in 1536 ve 1542 yasalarıyla kesinleşti.
EDEBİYAT
– VVELSH.