Galapagos adalarında denizin 30 metreveya daha altında bulunan bu garip görünümlü balığın boyu 40 cm’ ye kadar ulaşabilir. İyi bir yüzücü olmadığı için deniz yüzeyinde yürümek için göğüs yüzgeçlerini kullanır. Yüzmekten çok yürümeyi tercih ettiği söylenilen balığımızın deniz tabanına oturduğu da söylenenler arasında. Erişkinliğe erişen balıklarda sırt yüzeyi dikenli bir uzantıya dönüşür ve bu şekilde avlarını kendilerine çekerler. Kırmızı dudaklı bu şirin balığın nasıl bir evrimden geçtiğini düşünmek bile insanı şaşırtabiliyorXVII. YÜZYILDA AVRUPA’NIN ÖNEMLİ SİYASAL OLAYLARI Hollanda’mın Bağımsızlık Kazanması (1566-1609):
Hollanda, XVI. yüzyılda miras yoluyla Almanya İmparatoru Şartken-e ‘|, onun 1556’da imparatorluğunu oğlu Filip ile kardeşi Ferdinand da paylaştırması sonunda ise, İspanya kralı otan Filip’in payına ciüşsaüşui.
II. Filip koyu bir Kotolikti. Bu sırada Felemenk’te Protestanlık yayılmıştı. Holiandalılan Katolik yapmak’ istedi. Bu yüzden Hollandalılar, Ispanya’ yan ettiler (1566). Uzun Suren birçok savaşlardan sonra İspanya-dn Hollanda’nın bağımsızlığını tanımak zorunda kaldı. Bu »«retle nda’da meşrutî bir krallık kuruldu. Sanat ve ticaret hayatı gelişti, mlulılar az zamanda büyük bir sömürge imparatorluğu kurarak Avrupa’ lenfin bir memleketi haline geldiler.
Otuz Yıl Savaşları (1618 -1648):
Bu savaşlar Alman İmparatoru II. Ferdirauıd’m Almanya imparatorluğu
■ Hin ve mezhep birliği kurmak, Protestanlığı ortadan kaldırmak isteme-•ıı çıkmış ve zamanla siyasal bir nitelik kazanmıştır.
Olııv Yıl savaşları önce Protestanlığı tutan Bohemya’da başladı. II. Fcr-nıl’ıtı, Bohemya’ya yürümesi üzerine, Alman prenslerinden olan Paletine ||r(i, imparatora savaş açtı. Bu suretle gelişen Otuz Yıl savaşlarına sıra-Dtmimarka ve İsveç krallıkları karıştılar. Fakat, Almanya imparatoru devletleri yendi. Bunun üzerine, Almanya’nın kuvvetlenmesinden ç*kin«n ıs, Katolik olduğu halde, İsveç, Hollanda ve Alman ProteatanUnylfc şnrnk Almanya’ya savaş açtı (1635). Bir süre sonra bu savaşa Ispuny» 4m
Almanya’nın y olarak, girdi. Bu Otuz Yıl savatlan, savaşlarında oldu gene bir Fransız • savaşı haline geldi. Otuz Yıl M 1648 yılında Al mn yenilmesiyle erdi. Bunun üzerin laşıklarla Alnıany paratoru arasında falya antlaşması dı (1648).
Bu antlaşmaya î) Almanya im ra, Almanya ki prenslerin ve dinsel öz% rini kabul eti’ göre, prensi dikleri mezhe mekte ve vr na da se_ serbestlik el<l yorlardı.
2) Hollanda’nın sizliği tanındı.
3) Fransa, Almanya’da» Aksu»** «■!«&
4) Lrveç kralı, Ballık deaisi kıyılarına v«* Pomeranya’ya sahip ol
5) Almanya’nın küçül» premtikiermdtm obua Brandenburg . Prusya dukalığı adını aldı. 3u suretle bugünkü Almanya’nın t
atdbnış oldu.
Vestfaiya antlaşmasını Avusturya’nın dostu ve bağlaşığı olan t tanımadı. Bu yüzden Orta Avrupa’da sava? bittiği halde Fransa ile î? arasında aavaş daha on yıl devam etti. Sonunda lspanyollar da barı? zorunda kaldılar. Fransa ile Ispanya arasında Pirene antlaşması im’ (16S9). Bu suretle Otuz Yıl savaşlarının son izleri de ortadan silindi, .antlaşmasına göre:
1) İspanya, Artova (Artcis) i* Rusiyyon (Roussillon)’u Fr
verdi.
Resim: 6ü — İngiltere Kraliçe»! I. EüiaKutti» (1558 – .1603 yıllarında »altona!
) XIV. Lui, İıpanya Kralı IV. Filip’in kızı Mari Trnn iLe evlendi, ) Mari Terez, Ispanya’dan alacağı 500 000 altın karlılığında İspanya tahtı üzerindeki hakkından va* geçti.
Ingiltere’de Demokrasi Hareketleri ve Meşrutiyet Yönetiminin Kurulması (1648-1688):
rai içe I. Elizabet’in (bkz. Resim: 60) 1603 yılın dâ ölümüyle Tudor nu ermiş, yerine Stuart soyu geçmiştir. Bu «ojrtlan gelen dört kral *«, I. Çarls, II. Çarls ve II. Ceymis) Ingiltere’yi mutlakıyetle yönet-, «diler. Oysa İngilizler 1215 yılından beri krâllardan ba2ı haklar elde |ı 1295’te kurulan Parlamento yönetimiyle de daha geniş bir özgürlüğe .uşlardı.
uı.rt soyundan kralların yapmak istedikleri istibdat İngiltere’de demek-«ketlerinin başlamasına yol açtı. İngilizler, 1648 ve 16SS yıllarında n iki ihtilâlden sonra mutlak krallık yönetiminin eon izlerini de kaldı-lııgiltere’de meşrutî krallık yönetenini kurdular.
{603 te kral olan I. Ceymis (Jak) mutlakıyet taraftan bir kraldı. «Kral, tan başka kimseye hesap vermek »orunda değildir» derdi Bundan dolayı işlerini parlamentoya danışmadan yapardı. Aynı zamanda koyu bir .atıdı. Katoliklere ve Protestanlara düşmandı. Zamansızda KaîoÜklere fttentanlara çok zulüm yapıldı.
Ceymis’ten sonra kral olan fit (Şarl) da babası gibi mut-
I taraftarıydı. Bundan dolayı fnrntoyu dağıttı. Halka zul-*yr başladı. I. Çarls da koyu An«likandı. Bu mezhebi Ingil-’yr yeni bağlanmış olan Iskoç-tm it da kabul ettirmek istedi.
~Z l*koçyalılar, • Presbiteriyen Ivnınt) idiler. Çarls’m bu ko-X vrrdîğî emirleri dinlemeye-l’Minharg’da isyan çıkarttılar Jlfl >. Kral isyanı bastıramadı. v.*!••!’■. büyük bir ordu iîe tn-tr yi” girdiler. Çarls’m savaş |»ıı..v j ihtiyacı vardı. Bundan »vı ıJtı’îamentoyıj toplamak zo-iIm kaldı. Fakat parlamento,
meııCnnan nntnı açıldı. Çarls. parlamentoyu tekrar kapamaya ka Londra’da isyan çıktı (1648). Kral Londra’dan kaçtı. Asker top” parlamentoyu dağıtmak istedi. Parlamento da krala karşı cephe aldı, asker topladı. Bu suretle İngiltere; biri kral, diğeri parlamento taraftan üzere, iki partiye ayrıldı. Parlamento partisinin başına Kromvel (Cro geçti (bkz. Resim: 61). Kral yenilerek İskoçya’ya kaçtı. İskoçyalılar da büyük bir para karşılığında parlamentoya sattılar.
I- Çarls 1649 yılında idam edilerek İngiltere’de cumhuriyet ilân ol 40 kişilik bir Yürütme Meclisi kuruldu. Kromyel de meclis içinde idi. ordu onun elinde bulunduğu için iktidar kendisindeydi. Nitekim bir süre parlamentoyu ve Yürütme Meclisini dağıtarak İngiltere’yi kendi bildi yönetmeye başladı.
Ingüizler, kendilerine birçok başarılar sağlayan, İngiltere’yi deni kuvvetli bir devlet haline getiren Krom’vel’in geçici diktatörlüğüne ses madıîar. Onun ölümünden sonra yerine oğlu Riçırd (Rişar) geçti ise da sının yerim tutamadı, lngilizler idam edilen kralın oğlu II. Çarls’ı Ingilt çağırdılar. Bu suretle İngiltere’de krallık tekrar kuruldu (1660).
Yeni kral II. Çarls da mutlakıyet taraftarıydı. Devlet işlerini parl toya danışmadan yürütmek istiyordu. Zamanında parlamentoda iki kuruldu. Bunlardan biri Muhafazakâr, diğeri Hürriyetperver idi. H“ perverl«r» muhafazakârlara Tori (İrlanda haydutlarının ismi), muhaf-lar da ötekilere Vig (Iskoçya haydutlarının adı) derlerdi.
ti. Çarls’ m ölümünden sonra yerine II. Ceymis geçti. Bu koyu bir likti. Anglikan mezhebini kaldırarak İngilizleri zorla Katolik yapmak Bunun üzerine İngiltere’de ikinci bir ihtilâl çıktı (1688). Parlamento, damadı elan Hollanda Cumhurbaşkanı Giyom (Vilyam)’u (Guil d’Orange) İngiltere’ye çağırdı. Giyom 14 bin kişilik bir kuvvetle Ingüt çıktı Hsîk tarafından alkışlarla karşılandı. II. Ceymis ise Fransa’ya Bunun üzerine parlamento, Giyom Doranj’ı III. VHyam adıyla İngiltere ilân etti ( 1618).
IH. Vilyam, parlamento tarafından hazırlanan İngiliz İnsan H dirisi’ ni kabul ve ilân etti. Buna göre İngiltere’de meşrutî bir krallık k«r din ve mezhep özgürlüğü sağlanmış oldu. Bundan böyle kral devlet parlamentoya danışmadan yapamayacaktı. Bu suretle İngiltere’de parla yönetimi kesin olarak yerleşti, ,
7 — Fransa’nın Avrupa’da Hegemonya Kurmak için Çalışması:
XVII yiizyıl, gerek siyaset, gerek uygarlık bakımından Fransa’ parlak bu devrini içermektedir. Bu yüzyılda, Fransa’yı XIII.
yönetmişlerdi. Bu iki kralın saltanat süreni bütün bir yllzyılı dol* li’ftıır.
lrnııaa, XVII. yüzyılda Avrupa’da üstünlük kurmak, bütün Avrupa’yı Itıoııyası altına almak gibi bir siyaset güttü. Bu siyaset, Fransa’nın doğal artım kavuşmak istemesiyle başladı. Kardinal Rişliyö ve ondan sonra Kar-| M«/aren tarafından güdülen bu siyaseti XIV. Lui bir Avrupa hegomon-»iyuNctine çevirdi. XIV. Lui bu amacına ulaşabilmek için komşularıyla k ««vaşlar yaptı. Şimdi bunları sırasıyla inceleyelim:
• ) Fransa – Ispanya Savaşı (1668): Pirene antlaşmasına göre (bkz. ; 0) XIV. Lui, İspanya Kralı IV. Pilip’in kızı Mari Terez ile evlerunij. bin altın karşılığında karısının İspanya tahtı üzerindeki hakkından vaz 1|U Fakat İspanya bu parayı verememişti. IV. Filip ölünce, XIV. Lui lıın çeyiz hakkı olarak İspanya elinde bulunan Franş Konte ile Flaadr’ı Lpanya buna razı olmadı. Fransa’nın Avrupa’da üstünlük kumaşım eyen İngiltere, Hollanda ve İsveç’le anlaşarak İspanya tarafını t*ttu. | bir yıl sürdü. Sonucunda İspanya, Flandr’ı XIV. Lui’ye bırakmak Hd« kaldı. Bağlaşıklar Ekslaşapel (Aix la Chapelle) antlaşması ile bunu lüdıltır (1668). Buna göre:
1) Ispanya Flandr’ı Fransa’ya bıraktı.
2) XIV. Ltıi bu savaşta işgal ettiği Fraıtş Konte’yi tekrar Ispanya’ya
verdi.
b) Fransa – Hollanda Savaşı (1672 – 1678) : XIV. Lui, Fransa – İspanya |i lirasında İngiltere ve İsveç’le anlaşarak kendisine silâh çeken Hollan-
yu kırmıştı. Ekslaşapel barışından sonra Hollanda’ya savaş açarak onu bu krtinden dolayı cezalandırmak istedi. Fakat Hollanda Cumhurbaşkanı ttm Doranj’ın ustalıklı yönetimi. sayesinde İspanya, Avusturya ve Eran-Hnrg hükümetleri Hollanda tarafını tuttular. Savaş beş yıl sürdü. XIV. Lui U«ıUar& karşı parlak zaferler kazandı. Hollanda’yı istilâ etmek istedi. Ut HoHandalılar kanalları açarak memleketlerini su içinde bıraktılar ftılnn dolayı Fransızlar, Hollanda’yı işgal edemediler. Fakat savaş bağlaeık-h »leyhine geliştiği için Fransa ile Nimeg antlaşması nı imzalamak sorunda dılur Bu antlaşmaya göre:
1) Ispanya, Franş Konte’yi Fransa’ya bıraktı.
2) Hollanda ile Fransa arasında bir ticaret antlaşmass yapıldı ▼« aima* yerler geri verildi.
c) Fransa – Almanya Savaşı (1688-1697): Fransa, Nimeg an*ta«nıatı Avrupa’nın en üstün devleti olmuştu. XIV. Lui, bu zaferine güveeevek
Hisı\yw ifl© bozuştu. Hakkı olmadığı halde, Almanya imparatorlumu iffetei* İllim» ve bağımsız bir şehir elan Strazburg’u kendisine banladı. Orm bu
hareketi, Almanya ile arasının açılmasına yol açtı. İmparator bu sırada Oa Türklerinin Viyana’yı kuşatmalarıyla uğraşıyordu. Bundan dolayı XIV. nin Fransa’ya bağladığı yerlerin Fransa’ya ait olduğunu tanımak zoril kaldı (1684).
XIV. Lui bundan sonra 1598’de IV. Hanri tarafından verilen fermanın?, kaldırarak Fransa’da Katolik mezhebini resmî mezhep olarak k etti. Onun bu hareketi Protestan devletlerinin Fransa aleyhine dönnM yol açtı. Bu devletler arasında Fransa’ya karşı Ogsburg bağlaşması kw (1688). Bu bağlaşmaya Almanya imparatoru ve elektörler, l»pn*y» İsveç kralları, Savua -dükası girdiler. Bir süre sonra XIV. Lui ile an» a papa da bu bağlaşmaya katıldı.
Savaş, Kolonya elektörünün seçimi yüzünden çıktı. XIV. Lui bu kendi istediği birini elektör seçtirdi. Bunu, Ogsburg bağlaşmasına gimmig devletler tanımadılar. Bunun üzerine savaş başladı (1688). Bu sırada 1 tere’de 1688 ihtilâli olmuş, Fransa’nın büyük düşmanı olan Giy »m İngiltere krallığına seçilmişti. Giyom D oran], İngiltere’yi Fransa çevirdi ve Ogsburg bağlaşmasına girdi. Böylece bütün Avrupa XIV. Li karşı cephe almış oldu.
Savaşlar daha çok Fransa sınırlan üzerinde oldu. Dokuz yıl devam bu savaşlar iki taraf için de çok zararlı sonuçlar verdi. Buna rağmen Lui düşmanlarıyla başarılı savaşlar yaptı ve üstün geldi. Bağlaşıklar (Rysvick) antlaşması nı imzalamak zorunda kaldılar (1697). Bu a»*!», «öre:
1) Fransa Almanya’dan Strazburg’u aldı.
2) XIV. Lui, Giyom Doranj’ın Ingiltere krallığını onayladı.
3) Fransa bu savaşta aldığı yerleri geri verdi.
Fransa’nın Avrupa’da egemenlik kurmak için giriştiği savaşlar gürdü. Sonunda Fransa, Avrupa devletlerinin rekabeti ve bağlaşmarlaın smda kaldığından, istediği hegomonyayı kuramadı.
8 —- Rusya’nın Batılılaşmaya Başlaması:
XVII. yüzyıl Rusya’nın Avrupa siyasal tarihinde önemli bir yor başladığı bir devirdir. Rusya, bu yüzyıla gelinceye değin tam bir Doğu m« keti idi. Bundan sonra batılılaşmaya başladı.
Rusya’yı Avrupa^ bir devlet düzeyine getiren Romanol ?©yc olmuştur. Bu soy 1613r te Rusya’nın basma geçti. Soyun kurucusu ola» Romanoî. Rusya’nın cfüşmanları olan İsveç ve Lehistan’la anlaştı. Sonra h metı dinlemeyen derebeyleriyle (Boyar) uğraştı. Onları sindirerek mer bir krallık kurdu. Kendisinden sonra iş başına geçen çarlar onun yol yürüdüler. Avrupa ile ilişkilere giriştiler. İsveç, Fransa ve İngiltere’ye ç heyetler göndererek bu devletlerle ekonomik ve kültürel ilişkiler katdula
a’nın Avrupalı bir devlet stra-mnei XVII. yüzyılın sonlarında if Keçen Çar I. Petro (Deli Petro)
•t (bkz. Resim: 62). Petro*mm Kimya’y1 Avrupalılaştırmak, açık
• çıkmaktı. Bu amaçla ıslahata önce orduyu ıslah etti. Gemi tez-yaptırdı. Hollanda’ya savaş gemi-rladı. Yılın sekiz aynıda donan İZ kıyısında Arkaiıjelsk limanım ttk uçık denizlere bir kapı açma! r taraftan da dış. siyasetle uğraştı.
Itrin Viyana bozgunundan fayda-Kutaal Bağlaşmaya girdi. Kara-
_lr kapı açmak bahanesiyle Don ırmağıı^th Azak denizine döküldüğü Ulunan Azak kalesine saldırdı. İlk saldırıda bozguna uğradı. Fakat da bu kaleyi almayı başardı (1697).
K Petro bundan sonra Avrupa’da bir geziye çıktı. Kuzey Almanya, Ingiltere» Venedik, Roma ve Avusturya’yı ziyaret etti. Hollanda’da R&hlannda çaîı§tis İngiltere’de gemicilik tekniğini öğrendi. Daima ler görmek ve öğrenmek istiyordu. Hep «Görmeliyim» sözünü tek-
\
Çekten I. Petro bu Avi^ıpa gezisinden büyük faydalar sağladı. Rusya’ Uğü zaman, Avrupa’da^ birçok subay, mühendis, doktor, öğretmen layrn getirtti. Bunlarla R’ysya’da esaslı bir ıslahat yaptı. B« suretle ylliyılın sonlarıyla XVIII. yüzyılın, başlarında Rusya, Avrupa siyase-yarini alacak bir hale geldi. ,
vrupa Sömürgeciliği:
yük coğrafya keşiflerinin bir sonucu olan sömürgecilik, Avrupa’da ilk
I, yüzyılda başladı. Bu yüzyılda lspanyollar ve Portekizliler, Orta «y Amerika, Afrika, Hint okyanusu, Hindistan ve Doğu Hint adalan
yerleştiler. Başlangıçta sömürgeciliğin önemi kavranmadığından bu çok ticaretle uğraşan şirketler yapıyorlardı. Bu yüzden sömürgelerden Ilım kârlar da bu şirketlere ait oluyordu.
II. yüzyılda başta Hollanda olmak üzere Ingiltere ve Fransa sömür-H ii nemini Kavramaya başladılar. Kendilerinden önce büyük deniz
arluklan kuran İspanyolların ve Portekizlilerin işgal ettikleri geniş top-|{8z diktiler. HoBandablar, Hindistan’la ticaret yapmak amacıyla bir ticaret kumpanyası kurdular. Bu kumpanya az zamanda gelişti.
Sumntm vr Cuv» ad«Urındn ilk Hollanda «ömürgelrrini kurdu. Halli uıreil* elde ettiği yerleri korumak için kuvvetli bir donanma vücud* Avrupa’nın en küçük bir devleti olduğu halde, sömürgecilik yüzünden i ve mutlu bir memleket haline geldi.
Ingiltere aneak I. EÜzabet zamanında sömürgeciliğe bağladı. EUl İspanya Kralı 11. Filip in büyük armadasını yenmesinden sonra (j Ingilızlej açık denizlere açıldılar, Antıl adalarının bir kısmında, Al Altın Sahili’nde, Atlas okyanusunda Ümitburnu yolu üzerinde bulum Helen adasında yerleştiler. Daha sonra Hindistan’da bazı sömürgelf ettiler. –
XVII. yüzyılda Fransa da sömürgecilik alanında ileri adımlq Fransızlar daha XVI. yüzyılda Kanada’da yerleşmişlerdi. Bu yüz Amerika’da Misisipi dolaylarında ve Luiziyana*da yerleştiler. Hindistan Pondişeri ve Şandamagor şehirlerinde ilk sönâürgelerini kurdular.
XVII. yüzyılda kurulan bu sömürgeler daha sonraki yüzyıllarda siyasetinde önemli roller oynadılar. Eskiden yalnız Avrupa karasından ve orada sonuçlanan savaşlar bundan böyle sömürgeler yüzünden de ve oralarda da böyle savaşlar olmaya başladı. Bu yüzden sömürgeler, zaman el değiştirdi.
Galapagos adalarında denizin 30 metre ve ya daha altında bulunan bu garip görünümlü balığın boyu 40 cm’ ye kadar ulaşabilir. İyi bir yüzücü olmadığı için deniz yüzeyinde yürümek için göğüs yüzgeçlerini kullanır. Yüzmekten çok yürümeyi tercih ettiği söylenilen balığımızın deniz tabanına oturduğu da söylenenler arasında. Erişkinliğe erişen balıklarda sırt yüzeyi dikenli bir uzantıya dönüşür ve bu şekilde avlarını kendilerine çekerler. Kırmızı dudaklı bu şirin balığın nasıl bir evrimden geçtiğini düşünmek bile insanı şaşırtabiliyor