BİLGE TONYUKUK;
Bilge Tonyukuk kitabesi.
adı bilinen ilk Türk yazar, târihçi ve büyük devlet adamı. Milâttan sonra 8. asırda Göktürkler devrinde yaşamış İlteriş (Kutluk) Kağan, Kapağan Kağan, Böğü Han ile Bilge Kağana baş vezirlik yapmış, bâzı savaşlarda başkomutan olarak vazife görmüştür. Kendi adına dikilen âbideye yazdırdıklarından anlaşıldığına göre; Çin’de doğmuş, Çin esâretinden İlteriş (Kutluk ) Kağanla birlikte kurtularak Türklerin Çin esâretinden kurtuluş savaşını idâre etmiş, gençlik yıllarında ataklık ve cesâretiyle, yaşlılığında da tecrübe ve bilgisi ile devletine hizmet vermiştir. Dâmâdı Bilge Kağanın Türk milletini yerleştirmek ve budist tapınakları açmak gibi fikirlerini reddetmiştir. Bu sebeple milleti her an at sırtında harbe hazır tutmuş ve Türklüğün İslamiyete girmesine zemin hazırlamıştır. Politikayı iyi bilen, halk rûhunu derinlemesine kavramış olan bu meşhur Göktürk vezirinin kendi adına M.S. 720- 725 yıllarında dikilen kitâbesi, Moğolistan’ın Bayın Çoktu mevkiindedir. Sâde ve sanatsız bir dille yazılan bu kitâbede; Çin esâretinin çilesinden, Çinlilerin hîle ve zulümlerinden bahsedilerek halka öğütler verilir. Bazı bölümlerde de kendi hayâtından bahisler vardır. Bilge Tonyukuk kitâbesinden: “Tanrı yarlıkadığı için Türk milleti içinde silahlı düşmanı gezdirmedim. Damgalı atı koşturmadım. İlteriş Kağan çalışmasaydı ona uyarak ben kendim çalışmasaydım, il de millet de yok olacaktı. Çalıştığı, çalıştığım için il, il oldu. Millet de millet oldu. Kendim artık kocadım… Şimdi Türk Bilge Kağan, Türk müstakil milletini, Oğuz milletini iyi idâre ederek tahtında oturuyor.”