İSTİSNAİ

sıf. (ar. istisna*’dan istisnai). Esk. İstisna ile ilgili, benzerlerinden farklı olan: Sırf kendi zekâsı ile ve istisnaî ruh kabiliyetiyle tedarik ettiği bir başka varlıkla yaşıyordu (A.H. Tanpınar). — Huk. İstisnaî mahkeme, kuruluş ve işleyiş tarzıyle belli nitelikteki kişi veya konularla sınırlı olmak üzere ne zaman veya nerede görevli ve yetkili olduğu, önceden objektif olarak tespit edilmiş yargı mercii. Bk. ANSİKL. — ansİkl. Huk. İstisnaî mahkeme, belli ve sınırlı kişi veya konulara ilişkin uyuşmazlıklara baktığından genel yetkili yargı mercilerinden ayrı niteliktedir. İstisnaî mahkeme tipi, devamlı olarak faaliyet halinde görülmese bile yine de geçici sayılamaz. Çünkü objektif bir statüsü vardır ve kendisine görev düştükçe ortaya çıkar. Meselâ, örfî idare mahkemeleri, örfî İdare kanu- nuyle statüsü belirlenmiş ve örfî idare altına alınan. yerlerde yine kanunda açıkça sayılmış fiilleri işleyen veya bu fillere iştirak edenler hakkında görevli olacağı öngörülmüş olduğundan birer istisnaî mahkeme durumundadır. İstisnaî mahkemenin, günümüzde görülen önemli bir örneği de Anayasa mahkemesinin yüce divan sıfatıyle faaliyeti halinde ortaya çıkar. Bu mahkeme, normal olarak bir Anayasaya uygunluk denetimi yapmaktadır ve bu açıdan bakıldığında istisnaî bir mahkeme durumunda değildir. Ancak, cumhurbaşkanını, Bakanlar kurulu üyelerini, Yargıtay, Danıştay, Askerî yargıtay, Yüksek Hâkimler kurulu ve Sayıştay başkan ve üyelerini, cumhuriyet başsavcısını ve kendi üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı yüce divan sıfatıyle yargılarken bir
istisnaî mahkeme niteliğindedir. Keza siyasî partilerin kapatılması hakkında davalara da bu mahkemede bakılırken durum böyledir. İstisnaî mahkemenin kuruluşu gibi işleyişi de objektif olarak tespit edilmiş olmalıdır. Eğer özel kanunlarında bu konuda bir düzenleme yoksa Genel Usul hükümleri uygulanır. Meselâ yüce divan sıfatıyle görev yaparken Anayasa mahkemesi ceza usul hukuku ilkelerine göre hareket eder. İstisnaî mahkeme, terim olarak olağanüstü mahkemeyle karıştırılabilir. Oysa aralarında çok önemli bir fark vardır. Şöyle ki: İstisnaî mahkeme objektifliği sebebiyle, A- nayasanın da açıkça kabul ettiği tabiî hâkim ilkesine aykırı değildir. Zira, kimlerin, ne zaman veya nerede, hangi şartlarla yargılanacağı önceden bellidir. Buna karşılık olağanüstü mahkeme, esas itibariyle, yargılanacak kişiler veya davalar ortaya çıktıktan sonra kurulur ve görevlendirilir. Bu sebeple, tabiî hâkim ilkesine aykırı düşerler. Nitekim Anayasa da, «Bir kimseyi tabiî hâkiminden başka bir merci önüne çıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahip olağanüstü merciler kurulamaz» hükmünü koymuş ve bu tip mahkemeleri yasaklamıştır. Esasen, olağanüstü mahkemeler daha çok bir devrim sonrası^ aracı o- larak görülmüştür. Meselâ istiklâl mahkemeleri olağanüstü mahkemelerdendir. Bk. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ. + Istisnaiyet i. Esk. İstisnaî olma hali.