ARUZ ÖLÇÜSÜ
Divan şairleri Arap edebiyatının temel ölçüsü olan aruzu Fars şiirinden özel bir seçmeyle alıp kullanmışlardır. Özellikle İslâmî Türk edebiyatının ilk örneklerinde (Kutadgu Bilig, Atabetü’l Flaka-yık ve Divanü Lugati’t Türk’teki kimi şiirlerde) hece ölçüsüne yakın olan aruz kalıpları tercih edilmiştir. Aruz ölçüsü, kelimelerdeki hecelerin uzun ve kısa olmasına dayanır: uygulamada sonu ünlüyle biten açık heceler (.) ile, sonu ünsüzle veya uzun ünlüyle biten heceler (-) ile gösterilir. Cüz’ler (tef’ile) belirli sayıda açık ve
kapalı heceden oluşan birimlerdir: mefâilün (——), mefâ’îlün (—
-), feilâtün (—-), müstef’ilün (—-), mef’ûlü (—), feûlün (—
-), fâilün (—), vd. Benzer cüzler yinelenerek veya farklı cüzler bir araya gelerek bahir adı verilen kalıpları oluşturur. Divan şiirinde en çok «remel», «mütekarip», «hezec» ve «recez» bahirleri kullanılmıştır. Divan şiirinde kullanılan aruz kalıpları düz kalıplar ve karışık kalıplar olmak üzere ikiye ayrılır.
Düz kalıplar: 1) mefâîlün, mefâîlün, mefâîlün mefâîlün; 2) müstef’ilün, müstef’ilün, müstef’ilün, müstef’ilün; 3) feûlün, feûlün, feûlün, feûlün; 4) müstef’ilâtün, müstef’ilâtün.
Karışık kalıpla/; JJjneB/Jüs, jfeMi.
6ın, feı/a£un, feılun; ^^ılatun, feılatun, feılıin, 4j fa fâilâtün, fâilün; 5) fâilâtün, fâilâtün, fâilün; 6) müfte: fâilün, 7) feûlün, feûlün, feûlün, feul; 8) mefâîlün, fe feûlün; 9) mefâilün, feilâtün, mefâîlün, feilün, 10) îlün, feilün; 11) mef’ûlü, fâilâtü, mefâîlü, fâilün; 12) îlün feûlün; 13) mef’ûlü, mefâîlü, mefâîlü, feûlün; 1 fâîlün, mef’ûlü mefâîlün; 15) mef’ûlü, mefâîlü, feû
Divan şairleri aruzu kullanılırken birtakım u; başvurmuşlardır: sonu ünsüzle biten bir kelimeyi yan öbür kelimeye ulamışlar (vasıl), ölçü gereği ı kısaltmışlar (zihaf), yine ölçü gereği kısa hecey (imale). Ancak özellikle zihaf ve imalenin fazlaca bir kusur olarak kabul edilmiş ve pek onaylanmaı