ATABEGLER

ATABEGLER; Selçuklu Devletinde şehzâdeleri
eğitip yetiştiren ve zamanla devlet kuran yüksek
rütbeli memurlar. “Atabeg” ünvânı ilk defâ Selçuklularda
kullanıldı ise de daha önceki Türk-İslâm
devletlerinde de bu vazifeyi gören memurlar
vardı. OsmanlIlarda ise şehzâdeleri yetiştirmekle
vazifeli kimselere lala denirdi (Bkz. Lala).
Türkler, neslin, devâmmı sağlayan çocuğa
çok önem verdikleri gibi, onun terbiyesi ve yetişmesi
husûsunda da hassâsiyet gösterirlerdi.
Devletin devâmının teminâtı kabûl ettikleri şehzâdelere
daha çok ehemmiyet verirlerdi. Bu düşünceler
içinde olan Selçuklu hükümdârları, oğullarına,
dînî, millî, mânevî ilimlerin yanında; idârî,
mâlî, askerî ve siyâsî işleri öğretmek için ümerâdan
birini atabeg (atabey) ünvânıyla muallim tâyin
ederler ve istikbâlin hükümdârlarmı en iyi şekilde
yetiştirmeye çalışırlardı. Atabegler, büyük
işler başarmış, mühim vazifelerde bulunmuş, şahislar
arasından seçilirdi. Küçük şehzâdelere vasî
ve mürebbî olan ve doğrudan büyük sultâna, yâni
Selçuklu Devletine bağlı bulunan bu atabegler,
başında bulundukları idârî sahâda yarı müstakilbir hükümdâr nâibi durumundaydılar. İdârî, mâlî
ve askerî bütün selâhiyetleri ellerinde bulunduran
atabegler, şehzâdenin sultân olma durumunda
da, onun vezîri, kumandan ve müşâviri
olurlardı.
Devletin güçlü olduğu zamanlarda merkezî
otoriteye bağlı ve faydalı olan atabegler, Sultan
Melikşah’ın oğul ve torunları arasındaki otorite
boşluğundan istifâde ile idârelerindeki vilâyetlerde,
yaşları küçük şehzâdeler adına değil kendi
başlarına hareket ettiler. Bu şekilde bağımsızlıklarını
ilân eden atabegler kendi aralarında da
topraklarını genişletmek için fnücâdeleye giriştiler.
En meşhûr Selçuklu atabegleri; Tug Tigin, İldeniz,
İmâdüddîn Zengî, Muzafferüddîn Salgur,
Emîr Sipehsâlar, Gümüş Tigin Candar, Emîr Atabeg
Kara Sungur, Aksungur ve Anuş Tigin’dir.
Bunlar arasında, elde ettikleri nüfûzlarından istifâde
ile devlet kuranlar oldu. Atabeylerin kurdukları
devletler arasında en meşhûrları: Dımaşk
Atabegliği (Tuğtiginliler), Zengîler (Musul Atabegliği),
îldenizliler, Salgurlular, Beğtiğinliler
(Erbil Atabegl’iği)dir (Bkz. İlgili maddeler).