AYDIN

Ege bölgesinde “Efeler Diyân” olarak tanınan ve dünyânın en iyi incirinin yetiştiği şirin bir vilâyetimiz. Ege denizi, Muğla, Denizli, Manisa ve İzmir ile çevrilidir. Türkiye’nin en dağlık illerinden biridir. 37°30′ ve 38°03′ kuzey enlemleri ile 27°00′ ve 28°57′ doğu boylamları arasında yer alır. Ege bölgesinde, İzmir’den sonra en kalabalık vilâyettir. Trafik kod numarası (09)’dur. İsminin’Menşei Selçuklu beylerinden Menteş Bey, târihî “Tral- les” şehrini ele geçirerek “Güzelhisar” ismini verdi. Bilâhare burası Aydınoğullarının eline geçti. Aydınoğlu Mehmed Bey bu şehri çok güzel îmâr ettiği için “Aydın’ın Güzelhisar’ı” denmeye başlandı. Bu sebepten zamanla yalnız “Aydın” ismi kullanıldı. Târihi Aydın’ın târihi oldukça eskidir. M.Ö. 3000 ve 2000 yılları arasında Orta Asya asıllı ilk Oğuz Türkleri Ege adaları, Makedonya, Mora Yarımadası ve Anadolu’nun Ege sâhillerine, bu arada Ay- dın’a da geldiler. Nitekim 11. asırda gelen Oğuz Türkleri Aydın’ı ele geçirdiklerinde Türkçe konuşan, bâzı Türk örf ve âdetlerini devâm ettiren, fakat Hıristiyanlaşmış Oğuz Türkleri ile karşılaştıklarında çok şaşırdılar. Zamanla bunların mühim kısmı Müslüman oldu. Aydın gibi Ege adalarının ilk sâkinleri de daha sonra benliklerini kaybeden Orta Asya asıllı Türklerdir. Aydın kalesini ilk olarak Argoslar kurdular. Anadolu’da ilk siyâsî birliği kuran Hil^t İmparatorluğu Aydın’ı ele geçirdi. Burası, Hititler zamânında (M.Ö. 2500 senelerinde) çok gelişti. Daha sonra sırasıyla Frikya Krallığı, Lidya Krallığı, Persler, Makedonya Kralı Büyük İskender tarafından ele geçirildi (M.Ö.333). Şehir, İskender’in ölümünden sonra Şelevkoslar (Asya İmparatorluğu) Bergama Krallığı ve M.Ö. 130 senesinde
Yeni Rehber Ansiklopedisi 69
170 kilometresi Aydın’dan geçerek denize dökülür. İlin diğer irili ufaklı 50 kadar çay, dere ve dereciklerinin hepsi Büyük Menderes’i besler. Tarımda, sulama işlerinde bu nehirden büyük ölçüde istifâde edilir. Büyük Menderes dışındaki başlıca akarsuları, Çine Çayı, Karasu, Akçay ve Dandalas Çayıdır. Göller: Aydın’ın tek tabiî gölü Bafa Gölüdür. Aydın ile Muğla arasında 60 kilometrekarelik bir göldür. Eski çağlarda Ege Denizinin bir körfezi olan Bafa Gölü, Büyük Menderes Nehrinin taşıdığı toprakla denizden tamâmen irtibatı kesilmiş ve zamanla tatlı su gölü olmuştur. Göl; sazan, levrek, kefal ve yılan balığı bakımından zengindir. “Kemer Barajı gölü”, Akçay üzerindedir. 750 milyon m3 su birikir. Buradaki hidroelektrik santralında senede 150 milyon kilovat saat elektrik enerjisi üretilir. İklim ve Bitki Örtüsü Akdeniz iklimi hüküm sürer. Yazları sıcak ve kurak, kışları yağışlı ve ılık geçer. Senelik sıcaklık ortalaması 17-18°C’dir. Kuzey rüzgârları sebebiyle Akdeniz bölgesine göre daha serindir. Senelik yağış miktârı 580-1000 mm arasındadır. Yüzölçümünün % 40’a yakını orman ve makilerle kaplıdır. Ormanlarda her çeşit ağaç bulunur. Meşe, çınar, kızılçam, karaçam, fıstıkçamı, ıhlamur, kuruyemiş, delice, dişbudak, defne ve kestâne oldukça fazladır. Ovalarında ise her çeşit meyva, sebze ve tarım ürünleri yetişir. 806 bin 715 hektar mer’a ve çayır, 250 bin hektar orman, 6722 hektar göl ve bataklık ile, 109 bin 600 hektar tarıma mü- sâit olmayan toprak mevcuttur.
Ekonomi Ekonomisi tarım, tarıma dayalı sanâyie ve turizme dayanır. Nüfûsun % 71’i tarımla uğraşır. Ulaşım kolaylığı, iklim ve tabiî güzelliklerin ve târihî eserlerin çok olması sebebiyle turizm oldukça gelişmiştir. Tarım: Ovalan çok bereketlidir. Modem tarım araçları, gübreleme ve sulama ile verim daha da artmıştır. Türkiye’de incir üretiminde birinci, pamuk ve zeytin üretiminde İkincidir. Başlıca tarım ürünleri saf pamuk, çiğil pamuk, buğday, arpa, patates, ayçiçeği, mısır, tütün ve susamdır. Aydın’da meyvecilik ve sebzecilik çok önemlidir. Tarıma elverişli arâzinin yarısı meyve ve sebzecilik için ayrılmıştır. 2,5 milyon incir, 15 milyon zeytin, 1 milyona yakın turunçgil ağacı ile meyvecilik oldukça ileridir. Senede 110 bir ton incir, 110 bin ton zeytin ve 45 bin ton üzüm elde edilir. Ayrıca bâdem, ceviz, armut, kavun, karpuz, kestâne, vişne, kiraz, kayısı, erik, elma, antep fıstığı ve her çeşit meyve yetişir. Sebzecilik, seracılık ve turfanda sebzecilik çok gelişmiştir. Seralar, jeotermal enerji ile ısıtılmaktadır. Senede ortalama 25 bin ton pırasa, 25 bin ton lahana, 60 bin ton patlıcan, 120 bin ton domates, 60 bin ton biber ve 40 bin ton soğan yetiştirilir. Dünyânın en lezzetli inciri Aydın’da yetişir. Sa- rılop, göklop ve karazaplak, sultan lop, ak lop, ballı lop, aydın lopu ve şekerli lop cinsleri vardır. Endüstri bitkilerine ayrılan alanlar, hubûbat zirâ- atine ayrılan alanlardan daha fazla yer tutar. Bu özellik Türkiye’nin başka hiçbir ilinde görülmez.
Ege bölgesinin şirin vilayetlerinden olan Aydın’dan bir görünüş.
Yeni Rehber Ansiklopedisi 71
Çine Çayı ve üzerindeki tari- Kuşadası, Aydın’ın Ege sahillerinde manzarasının güzelliği ve tarihi eserleri bakımın- hî İncekemer Köprüsü. dan zengin turistik bir ilçesidir.
Milet tiyaro harabeleri M.S. on birinci asırda yaptırıl- Çine ilçesi, mış olup 25.000 kişiliktir.
Aydın, zeytin üretiminde Türkiye’de ikinci sırayı alır. Köşk ilçesi.
İlçede tarım ürünlerini işleyen atölyeler vardır. İlçe merkezinin doğusunda yer alan Kızıldere köyü yakınında bulunan jeotermal alanda, Türkiye’nin ilk jeotermal santralı kurulmuştur. 1984’ten beri elektrik enerjisi ve kuru buz üretifmektedir. İlçe merkezi Aydm-Denizli karayolu üzerinde kurulmuştur. Aydın-Denizli demiryolu ise, ilçenin doğusundan geçer. İlçe olmadan önce ismi Çu- kurdağ bucağı ve bucak merkezi ©urhâniye iken, ilçe olurken jeotermal yataklarından dolayı Bu- harkent olarak değiştirilmiştir. İlçe belediyesi 1954’te kurulmuştur. Çine: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu 54.188 olup, 15.201’i ilçe merkezinde, 38.987’si köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağa bağlı 55, Akçaova bucağına bağlı 10 köyü vardır. İlçe toprakları, Çine suyu ile kollarının suladığı ova ile güneydoğu ve batıda 200-300 m yükseklikte yaylalarla kaplıdır. Menteşe Dağlarının doğu ve batı kolları ilçe topraklarını engebelendirir. Dağlardan kaynaklanan birçok dere, Çine Çayına karışır. En yüksek noktası Madranbaba Dağı (1792 m)dır. Madranbaba Dağı ormanlarla kaplıdır. İlçe topraklarında zımpara ve kristal kuvars yatakları olduğu tesbit edilmiştir. Ekonomisi tarıma dayalıdır. Başlıca tarım ürünleri; pamuk, tütün, zeytin ve buğdaydır. Hayvancılık bâzı köylerde önemli ekonomik kaynak teşkil eder. Yerfıstığı üretimi giderek yaygınlaşmaktadır. Zeytinyağı ve sabun atölyeleri ile çırçır, dokuma ve tarım araçları fabrikaları başlıca sanâyi kuruluşlarıdır. Dağlık bölgelerde işletilen kireç ocakları vardır. İlçe merkezi Madran Dağının güneybatı eteklerinde kurulmuştur. Aydm-Muğla yolu üzerindedir. Çevresinde bağlık ve bahçelik alanlar yer alır. İl merkezine 45 km mesâfededir. Çine belediyesi, 1888’de kurulmuştur. Germencik: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu 45.907 olup, 12.285’i ilçe merkezinde, 33.622’si köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağa bağlı 17, Ortaklar bucağına bağlı 12 köyü vardır. Yüzölçümü 404 km2 olup, nüfus yoğunluğu 116’dır. İlçe topraklan Büyük Menderes Havzasında yer alır. Kuzeyden Aydın dağlan, batıdan Durmuş Dağı ile çevrilidir. Aydın dağlarından doğan irili ufaklı birçok akarsu, Büyük Menderes Nehrine katılır. Ekonomisi tarıma dayalıdır. Başlıca tarım ürünleri buğday, pamuk, zeytin, incir, susam ve meyan köküdür. Tahin, helva, zeytin ve susam yağı fabrikaları, incir işletmeleri, pamuk çırçır fabrikaları tuğla ve kiremit ocakları, un fabrikaları ve buz fabrikası başlıca sanâyi kuruluşlarıdır. İlçe merkezi İzmir-Aydın karayolu üzerinde kurulmuştur. İl merkezine 21 km mesâfededir. İz
AYDIN
Sultanhisar ilçesi.
mir-Aydın demiryolu ilçenin kuzeyinden geçer. Germencik belediyesi 1914’te kurulmuştur. İncirliova: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu 35.242 olup, 15.870’i ilçe merkezinde 19.372’si köylerde yaşamaktadır. Merkeze bağlı 19 köyü vardır. İlçe topraklan genelde düz olup, İncirli ovasında yer alır. Kuzey kesiminde kalan dağlık bölge çok yüksek değildir. İlçe topraklarından doğan küçük akarsular Büyük Menderes Irmağına karışır. Ekonomisi tarıma dayalıdır. Başlıca tarım ürünleri, buğday, arpa, üzüm, pamuk, tütün, incir ve zeytindir. İlçede tarıma bağlı sanâyi kuruluşlan vardır. İlçe merkezi, İzmir-Aydın karayolu üzerinde kurulmuştur. İzmir-Aydın demiryolu ilçe merkezinden geçer. Merkez ilçeye bağlı bucak iken, 1987’de ilçe merkezi oldu. İl merkezine 9 km mesâfededir. Karacasu: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu 22.801 olup, 5282’si ilçe merkezinde, 17.519’u köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağa bağlı 27, Yenice bucağına bağlı 3 köyü vardır. Yüzölçümü 781 km2 olup, nüfus yoğunluğu 29’dur. Ortasında Dandalaz Çayı akan ilçe toprakları, kuzeyden Menderes Ovasına açılır. Diğer üç tarafı dağlıktır. En yüksek noktalan Akdaş Tepesi (1891 m) ve Karlı Tepedir. Akçay üzerinde kurulan Kemer Baraj Gölünün bir kısmı ilçe sınırları içinde kalır. Ekonomisi tanma dayalıdır. Başlıca tanm ürünleri buğday, arpa ve üzümdür. Aynca az miktarda mısır, pamuk, incir ve zeytin yetiştirilir. Üretim düşük
Yeni Rehber Ansiklopedisi 75
kezine 69 km mesâfededir. Kuşadası, nefis bir denizi, hârikulâde manzarası ile ideâl bir dinlenme yeridir. Altınkum (Didim) tabiî plajı çok güzel olup, denizi berraktır. İlçe belediyesi 1879’da kurulmuştur. Kuyucak: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu 32.583 olup, 7779’u ilçe merkezinde, 24.804’ü köylerde yaşamaktadır. Merkeze bağlı 8, Horsun- lu bucağına bağlı 11, Pamukören bucağına bağlı 3 köyü vardır. İlçe topraklarının güneyi ovalık, kuzeyi ise Aydın Dağlarının uzantıları ile kaplıdır. İlçenin güneyinden Menderes Irmağı geçer. Dağlardan kaynaklanan sular, dereler hâlinde Büyük Menderes Irmağına karışır. Ekonomisi tarıma dayalıdır. Başlıca tarım ürünleri zeytin, buğday, pamuk, üzüm ve çiğittir. Pamuk, çırçır, zeytinyağı fabrikaları ilçenin başlıca sanâyi kuruluşlarıdır. İlçe merkezi Menderes Ovasında, Aydın-Denizli karayolu üzerinde kurulmuştur. Aydın-Denizli demiryolu ilçe merkezinden geçer. İl merkezine 56 km mesâfededir. 1953’de ilçe merkezi olan Kuyucak ilçesinin belediyesi 1903’te kurulmuştur. Nazilli: 1990 sayımına göre toplam nüfusu 121.762 olup, 80.277’si ilçe merkezinde, 41.485’i köylerde yaşamaktadır. Merkeze bağlı 57 köyü vardır. Yüzölçümü 664 km2 olup, nüfus yoğunluğu 183’dür. İlçe topraklarının kuzeyinde Aydın Dağları, güneyinde Karıncalı Dağı, orta kesiminde ise Büyük Menderes Ovası yer alır. Dağlardan kaynaklanan sular, Büyük Menderes ve Akçay’a katılır. İlçede yer alan dağlarda meşe, ardıç, kızılçam ve karaçam ormanları bulunur. Ekonomisi tarım ve sanâyiye dayalıdır. Başlıca tarım ürünleri incir, üzüm, narenciye, zeytin, pamuk, arpa, buğday ve meyan köküdür. Sümerbank basma fabrikası, otomatik dondurma fabrikası, çırçır ve küçük dokuma atölyeleri başlıca sanâyi kuruluşlarıdır. İlçe merkezi, Büyük Menderes Ovasının orta kesiminde, ırmağın kuzeyinde kurulmuştur. İzmir- Aydın-Denizli kara ve demiryolu ilçenin ortasından geçer. Bu yolların kuzeyindeki bölümüne Yukarı Nazilli, güneyindeki bölümüne Aşağı Nazilli denilmektedir. Nüfus bakımından, il merkezinden sonra en kalabalık ilçedir. İl merkezine 45 km mesafededir. İlçe belediyesi 1867’de kurulmuştur. Söke: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu 119.750 olup, 50.866’sı ilçe merkezinde, 68.844’ü köylerde yaşamaktadır. Merkeze bağlı 16, Güllü- bahçe bucağına bağlı 4, Bağarası bucağına bağlı 20 köyü vardır. İlçe topraklarının doğu ve güneydoğu bölümünde Beşparmak dağları, kuzey ve kuzeybatı
bölümünde Samsun dağı, batısında ise, Söktjva_ sı yer alır. İlçe topraklarını sulayan Büyük ^n_ deres Irmağı, ilçenin batısından denize dök jr Menderes Irmağının deltasının kıyısında, ne^ önü kapanmasından dolayı meydana gelen Deı göl ve Dil Gölü lagünleri vardır. Bafa Gölün batı bölümü ilçe sınırları içinde kalır. Dağlar yüksek kesimlerinde kızılçam ormanları vardır. Ekonomisi tarıma dayalıdır. Ormancılık, ba İlkçilik, turizm ve sanâyi kuruluşları ekonomide önemli yer tutar. Başlıca tarım ürünleri pamuk, incir, zeytin, tütün, buğday, mısır, ayçiçeği ve narenciyedir. Çimento fabrikası, yağ fabrikaları, tarım araçları, tuğla ve kiremit fabrikaları başlıca sanayi kuruluşlarıdır. Dokuma ve kereste atölyelerinin bulunduğu küçük sanâyi sitesi vardır. İlçe topraklarında demir, çimento hammaddesi, mermer, linyit ve zımpara taşı yatakları vardır. İlçe merkezi Söke Çayının iki yakasında, Samsun Dağı eteklerinde kurulmuştur. Söke Ovasından elde edilen ürünlerin pazarlandığı önemli bir ticâret merkezidir. İlçe, Ortaklar’dan ayrılan bir hat ile İz- mir-Aydın demiryoluna bağlanır. İzmir’i, Bodrum ve Milas’a bağlayan karayolu ilçe yakınlarından geçer. Eşsiz tabiî güzelliklere sâhip ilçe kıyılarından en önemli çıkıntı Dilek yarımadasıdır. Bu yarımadada yer alan ulusal parkın, güney bölümü ilçe sınırları içinde kalır. İl merkezine 50 km mesâfededir. İlçe belediyesi 1891’de kurulmuştur. Sultanhisar: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu 22.550 olup, 6170’i ilçe merkezinde, 16.380’i köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağa bağlı 7, Atça bucağına bağlı 5 köyü vardır. Yüzölçümü 267 km2 olup, nüfus yoğunluğu 84’dür. İlçe topraklarının kuzeyinde Aydın Dağları, güneyinde ise Büyük Menderes Ovası yer alır. İlçe topraklarından kaynaklanan sular, Menderes Nehrine karışır. Başlıca akarsuları Atça ve Malgaç dereleridir. Köyler daha çok Aydın Dağları yamaçlarında toplanmıştır.Ekonomisi tarıma dayalıdır. Başlıca tarım ürünleri zeytin, üzüm, incir, çiğit ve pamuktur. Tarıma bağlı sanâyi gelişmiştir. Çırçır atölyeleri ve zeytinyağı fabrikaları başlıca sanâyi kuruluşlarıdır. İlçe merkezi İzmir-Aydın karayolu üzerinde, Büyük Menderes Ovasının kıyısında kurulmuştur. İzmir-Aydın demiryolu ilçe merkezinden geçer. İl merkezine 29 km uzaklıktadır. 1958’de Nazilli’den ayrılarak ilçe merkezi olmuştur. İlçe belediyesi 1947’de*kurulmuştur. Yenihisar: 1990 sayımına göre toplam nüfûsu 21.233 olup, 11.378’i ilçe merkezinde 9.855’i köylerde yaşamaktadır. Merkeze bağlı 4 köyü vardır. Sökenin Akköy bucağına bağlı bir köy iken, 9 Mayıs 1990’da 3644 sayılı kânunla ilçe merkezi oldu.
Yeni Rehber Ansiklopedisi 77
1
)
Mısır Beylerbeyi Üveys Paşa tarafından 1568’de yaptırılan Üveys Paşa Câmii.
Balat mühim ticâret merkezi olmuştur. Menteşe- oğlu İlyas Bey’in 1403’te Balat’ta yaptırdığı câmi, Türk mîmârîsinin en güzel örneklerinden biridir. Milet’te harâbe hâlinde başlıca kalıntılar; kale liman âbidesi, liman salonu, hamamlar (Delphinios, Fa- ustin), stadyum, kilise, agora ve Athane mâbedidir. Priene (Güllübahçe): Söke yakınlarındadır. Lidyalılar zamânında kurulmuştur. Başlıca harâ- beler; kale, surlar, su kemerleri, tiyatro, mâbetler (Mısır, Athena, Büyük İskender Kybele, Demetler), agora, kilise ve mukaddes evdir. Lidya, Pers ve Roma devrinin büyük bir şehri idi. En büyük husû- siyeti, bugünkü modern şehircilik plânlarına göre inşâ edilmiş olmasıdır. Tralles (Eski Aydın): Eski Tralles Harâbele- ri olarak stadyum, tiyatro, zafer anıtı ve agora bulunmaktadır. Argoslular tarafından kurulmuştur. Magnesia: Aydın’a 37 km uzaklıktadır. Üçüncü asırdan kalma Artemis Mâbedi, yedinci asırdan kalma surlar ile 15. asra âit câmi vardır. Nyssa (Sultanhisar): Roma devrine âit kü- tüphâne, agora, tünel, mâbed ve Türk devrine âit esferler vardır.Tepe üzerinde kuruludur. Afrodisia: Karacasu’nun Gevye köyünde Af- rodisia şehrinin harâbeleri vardır. İçinde tapmak ve tiyatronun bulunduğu şehir, surla çevrilidir. Tapınakta iyon mîmârîsi hâkimdir. Didim (Didyma): Yenihisar’da Didyma şehir harâbelerinde Apollon Mâbedi (Güneşe tapanların) Anadolu’daki en büyük tapınağıdır. Eski çağlarda falcı ve müneccimlerin merkezi idi.
Aydın Beylerbeyi Ramazan Paşa tarafından 1585’te yaptırılan Ramazan Paşa Câmii.
Alabanda: Çine’nin Araphisar köyünde (göl kenarında) Alabanda Harâbeleri arasında tiyatro, Apollon Mâbedi bulunur. Alinda: Çine’nin Karpuzlu köyü yakınlarında Alinda Hararâbelerinde tiyatro, agora, su yolu ve sur bulunmaktadır. Karyalılar tarafından kurulmuştur. Amyzon: Çavdar köyünde Amyzon Harâbeleri vardır. Roma Mâbedi başlıca târihî kalıntıdır. Dilek Yarımadası Millî Parkı: On bir bin hektara yakın bir bölgedir. Bir kısmı Kuşadası, diğer kısmı ise Söke sınırları içindedir. Çok zengin bitki örtüsü yanında târihî eserler de bulunmaktadır. Madran Dağı: Aydın-Çine yolu üzerinde, ormanı ve sağlık suları ile ilgi çeken bir yerdir.