BİLEŞKE

BİLEŞKE; Aim. Resultante, Mittelkraft (f), Fr. Resultat (m), İng. Resultant. Fizikte, bir cisme tesir eden iki veya daha ziyâde kuvvetin yapacağı tesiri tek başına yapabilecek olan kuvvet. Tek bir kuvvetin bileşkesi sözkonusu olamaz. Cisme tesir eden bir kuvvette dört unsur bulunur.

Bunlar: a) Tatbik noktası, b) Doğrultusu, c) Yönü, d) Şiddeti.

Mevcut kuvvetlerin durumları dört farklı şekilde bulunur:

1. Aynı doğrultuda, aynı yönde bulunan ve tatbik noktaları aynı olan kuvvetler.

2. Aynı doğrultuda, zıt yönde ve tatbik noktaları aynı olan kuvvetler.

3. Tatbik noktaları aynı olan, fakat farklı doğrultularda bulunan kuvvetler.

4. Paralel kuvvetler, tabiî olarak bu kuvvetlerin tatbik noktaları ve doğrultuları farklı olur.

Bir cisme etki eden bu tür kuvvetlerin bileşkelerinin hesaplanması grafik (çizim) ve analitik (hesap) metodu olmak üzere iki çeşittir:

1. Doğrultuları, yönleri ve tatbik noktaları aynı olan kuvvetlerin bileşkesi, bu kuvvetlerin şiddetlerinin toplamıyla bulunur. Bileşkenin tatbik noktası, doğrultusu ve yönü, kuvvetlerinki ile aynıdır. Grafik olarak kuvvet vektörlerinin aynı doğrultuda ve yönde ardarda çizilmesi sûretiyle bulunur. (Şekil-1)

2. Doğrultuları ve tatbik noktaları aynı, fakat yönleri zıt olan kuvvetlerin bileşkesi, tatbik noktalarına göre pozitif bir yön seçilmek sûretiyle cebirsel toplama yapılarak bulunur. İşâretin negatif çıkması bileşke kuvvetin seçtiğimiz pozitif yönün tersinde, pozitif çıkması ise seçtiğimiz pozitif yönde olduğunu gösterir. Grafik olarak zıt yöndeki kuvvetlerin bileşkesi büyük kuvvetten küçük kuvvetin çıkarılması (eksiltilmesi) ile bulunur. (Şekil-2)

3. Tatbik noktaları aynı fakat doğrultuları farklı olan kuvvetlerin bileşkelerinin hesaplanması ilk iki duruma göre farklılık arz eder. İki kuvvetin olması durumunda bu iki kuvvet arasındaki açı a ise bileşke:

formülü ile hesaplanır. (Cos. teoreminin bir uygulaması.) Ancak kuvvetler arasındaki açının 90° olması hâlinde Cos 90° = 0 olduğu için bileşke R2= F2,+ F2, olarak pisagor bağıntısı ile bulunur. İkinci yol olarak kuvvetlerin birbirine dik, düşey ve yatay bileşenleri hesaplanır. Bileşke, pisagor bağıntısı tatbik edilerek bulunur. Grafik çözümde ise, kuvvetler paralelkenara tamamlanır, meydana gelen paralelkenarın kuvvetlerin kesişim noktasından başlayan köşegeni bileşkeyi verir. (Şekil-3)

Farklı doğrultularda ikiden fazla kuvvetin bir noktaya tatbik edilmesi gibi bir durum sözkonusu olduğu zaman, bileşke kuvvet grafik olarak şöyle bulunur. Kuvvetler doğrultularına paralel şekilde kaydırılarak bir kuvvetin ucuna diğer kuvvet vektörü ilâve edilmek sûretiyle işlem tamamlandıktan sonra, en son vektörün ucu ile ilk vektörün başlangıç (tatbik) noktası birleştirilir, bu vektör bileşke kuvvettir. (Şekil-4)

Bu gibi durumlarda bir diğer grafik çözüm metodu da, kuvvetlerin herhangi ikisinin bileşkesini alıp, bununla bir diğer kuvvetin ikili olarak bileşkeleri alınarak bileşke kuvvet bulunur. (Şekil-5)

Tatbik noktaları aynı fakat doğrultuları farklı ikiden fazla kuvvetlerin bileşkesinin analitik olarak hesaplanması için ikişer ikişer son grafik metodda olduğu gibi, tek bir kuvvete indirgenin- ceye kadar işlem devâm eder.

4. Paralel kuvvetlerin bileşkelerinin analitik olarak bulunması seçilecek pozitif yöne göre cebirsel toplama işleminden ibârettir. Kuvvetlerin tatbik noktaları arasındaki mesâfenin bileşke kuvvete bölümünden elde edilen değerin kuvvetlerden birisiyle çarpımı neticesinde bulunan değer, diğer kuvvetin tatbik noktasının bileşke kuvvetin tatbik noktasına olan mesâfesini verir. (Şekil-6-7)