BİR RÜŞDİYE, BİN NASİHAT…

Osmanlı Devleti’nde, eğitim alanında görülen yenileşme hareketleri içerisinde önemli bir yer tutan rüşdiye mektepleri, zamanla ülkenin en yaygın ve en önemli eğitim kurumu haline gelmiştir. Bu yenilik çalışmalarında bulunduğu bölgenin önemli bir eğitim kurumu olan Tarsus Rüşdiyesi Osmanlı ve sonrasında yasanan değişimleri

gösteren bir numunedir…

 

18.yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı Devleti’nin diğer kurumlarında olduğu gibi eğitim kuramlarında da birtakım ıslahat çabaları görülür.

I Osmanlı eğitim sisteminde ilk köklü yenilikler, 19. yüzyılda Sultan İkinci Mahmud ile başlamış, 1824 yılında ilköğretim mecburî hale getirilmiştir. Sıbyan mekteplerinin üst kademesi olarak açılan ve Sınıf-ı Sânî denilen okullar ise bu dönemde eğitim alanında yapılan bir diğer önemli yeniliktir. Daha sonra adı padişah tarafından “rüşdiye” olarak değiştirilen bu okulların idaresi ile meşgul olmak üzere ayrıca Mekâtib-i Rüşdiye Nezareti kurulmuştur.

Rüşdiye okulları, sıbyan mekteplerinin üstünde ve Darülfünûn’a öğrenci veren bir okul olarak kabul edilmiştir. 1859’dan itibaren ülkede kız rüşdiyeleri de açılmaya başlamıştır. 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnamesi ile nüfusu 500’den fazla olan her kasabada bir rüşdiye açılması, öğrenci adedine göre bir veya iki öğretmen tayin edilmesi, öğretim süresinin 4 yıl olması, rüşdiyeyi

■4 Tarsus Rüşdiyesi’nin haftalık ders programı

bitirenlerin imtihanla idâdiye kabul edilmesi hususları karara bağlanmıştır.

1869 Nizâmnâmesiyle, kuruluşundan beri müstakil olarak varlığını devam ettiren rüşdiyelerin, yeni açılacak ve 3 yıl eğitim verecek olan idadilerle birleştirilmesi kararlaştırılmıştır. Böylece vilâyet merkezlerinde 7 yıl, sancak merkezlerinde de 5 yıl eğitim veren ve bünyesinde rüşdî sınıflar bulunan idadiler açılmaya başlamış ve 1882’den sonra sayıları da bir hayli artmıştır. 1913 yılında çıkarılan Tedrîsat-ı İbtidaiye Kanum Muvakkati ile rüşdiyeler bu sefer ibtidaî mekteplerle birleştirilmiş ve ibtidaî programlı rüşdiye statüsü ile 6 yıllık eğitim veren okullar açılmaya başlamıştır.

Tanzimat’la Birlikte Değişim Başladı

Eğitim alanında Sultan İkinci Mahmud ile başlayan köklü ıslahatın bir ürünü olan Rüşdiye Mektepleri özellikle yüzyılın son çeyreğinde ülke genelinde yayılma alanı bularak en önemli eğitim kurumlan haline gelmiştir. Bu meyanda zikredebileceğimiz, 1863 yılında eğitim-öğretim

4. ve 5. sınıf: Kuran-ı Kerim ve Din Dersleri, Türkçe, Musahebat-ı Ahlâkiye ve Vataniye, Tarih, Coğrafya, Hesap, Hendese, Tabiat Tedkiki, Resim, El İşleri, Terbiye-i Bedeniye, Musiki.

Tarsus Rüşdiyesi ve devamı niteliğinde olan okulların 55 yıllık bir dönemde uyguladığı program ve okutulan derslere bakıldığında, günümüzde olduğu gibi standardın bir türlü tutturulamadığı anlaşılmaktadır.

İncelenen dönemin Osmanlı’da her alanda reform hareketlerinin en yoğun olarak yaşandığı yıllar olması sebebiyle, eğitim- öğretimde de reform sürecine ayak uydurmak için uygulanan öğretim programlarında sık sık değişiklikler yapıldığı görülmektedir.

Öğrenci Adedi

Öğrenci sayıları ile ilgili en ayrıntılı bilgilere sene sonu imtihan cetvellerinden ulaşmak mümkündür. Mevcut cetvellere göre 1873-1914 yılları arasındaki 41 yıllık dönemde rüşdiyeye 1305 öğrencinin kayıt yaptırdığı tespit edilmiştir. Bu öğrencilerden 546’sının okulu bitirmeye muvaffak olduğu görülmektedir.

Rüşdiyenin öğrenci sayısı yıllara göre dalgalı bir seyir izlemekte ve 60 ile 120 arasında değişmektedir. Ortalama öğrenci sayısı ise 78 kişidir.

Okulun adının Rehber-i Füyûz olarak değiştirildiği 1914’te 79 adet iken 1922 yılma gelindiğinde 1?2 öğrencinin eğitim gördüğü tespit edilmiştir. Rehber-i Füyüz Mektebi’nin adının 1923 ve 1926 yıllarında değiştirilmesiyle birlikte kuruluşundan beri rüşdiye özelliği taşıyan okul, artık bir ilkokul hüviyetine bürünmüştür. Öğrenci sayısında hı■ tarihten sonra sürekli bir artış olduğu görülmektedir. 1923 yılında 158 ،١١٤١١٦ öğrenci sayısı 1927’de 237’ye yükselmiştir.

Sınıf Atlamak için Sene Sonu İmtihanı Yapılırdı

Rüşdiye öğrencileri Maârif Nizamnamesi’nin 154. maddesi uyarınca, her öğretim yılının sonunda bütün derslerden umumi imtihana tabi tutulurdu. Bu imtihanın sonucuna göre başarılı olanlar bir üst sınıfa geçer, başarılı olamayanlar ise smıf tekrarına kalırdı. Ayrıca üstün başarılı öğrencilere çeşitli mü^fatlar verilirdi.

Eğitim Süresi 3 Yıla Düşürüldü

Tarsus Rüşdiyesi’nde 1869 Maârif-i Umûmiye Nizâmnâmesi gereğince 4 yıllık eğitim programı uygulanmakta, ayrıca bir de mülâzimîn (hazırlık) sınıfı bulunmaktaydı. Öğrenciler bu sınıfa genellikle 10 ve 11 yaşında alınmakla birlikte,

9, 12 ve 13 yaşlarındaki çocukların da alındığı görülmektedir. 1897’de okulun eğitim süresi nizâmnâme gereği 3 yıla düşürülmüştür.

Tarsus Rüşdiyesi, 1914 yılında ibtidaî programlı rüşdiye statüsü ile Rehber-i Füyûz Mektebi adıyla 6 sınıflı bir okula dönüştürülmüştür. Eğitim süresi devre-i ûla, devre-¡ mutavassıta ve devre-i âliye olmak üzere ikişer yıldan üç bölüm olarak belirlenmiştir.

Okutulan Dersler ve Muhteviyatı

Tarsus Rüşdiyesi’nin kurulduğu yıl olan 1863’ten, 1873 yılına kadar 10 yıllık sürede uygulanan ders programı ile ilgili herhangi bir kayıt mevcut değildir. 1873-1927 yılları arasına ait mevcut kayıtlarda ise gerek yeni düzenlemeler, gerekse de okulun geçirdiği değişiklikler sebebiyle okutulan derslerde ve uygulanan programlarda sık sık değişiklikler yapıldığı görülmektedir.

Arapça Dersler Müfredattan Çıkarılmıştı

1923 yılında adı Erkek Numune Mektebi olarak değiştirilen okulun öğretim süresi 1924 öğretim yılında 5 yıla düşürülmüştür. Bu dönemde okutulan derslere bakıldığında ders sayılarında azalma görülür. Kıraat, İmlâ, Sarf ve Nahiv,

Tahrir, Manzume, Yazı, Hal ve Hareket dersleri bu dönem müfredatta yer almamıştır. 1926 yılında okulun adı Misak-ı Millî İlkokulu olarak tekrar değiştirilmiş ve beş yıl boyunca okutulacak dersler yeniden düzenlenmiştir. Buna göre dersler şu şekilde belirlenmiştir:

1. ve 2. sınıf: Türkçe, Hayat Bilgisi, Hesap,

Resim ve El İşleri, Terbiye-i Bedeniye, Musiki.

3. sınıf: Din Dersleri, Türkçe, Hayat Bilgisi, Resim ve El işleri, Terbiye-i Bedeniye, Musiki.

Okutulan Dersler

1893 tarihli programa göre okutulacak dersler şunlardı:

Ulûm-ı Diniye: Mufassal İlmihal (1. sınıf), Dürr-i Yekta ve Tecvidli Kıraat (2. ve 3.smıf), NimetüTİslâm (4. sınıf) Arapça: Emsile ve Bina (1. sınıf), Avamil ve Maksud (2. sınıf),

İzhar (3. ve 4. sınıf)

Talim-i Farisî (2. sınıf), Kavaid-i Farisî ile Nasihat (3. sınıf), Müntehebât-ı Gülistan (4. sınıf)

Hesap: Muhtasar Hesap (1. sınıf), Küsûrat ve A’mâl-i Erbaa (2. sınıf), Mikyas ile A’dâd-ı Mürekkebe (3. sınıf), Mesail-i Hesabiye (4. sınıf)

Kıraat: Kısas-ı Enbiya (1. sınıf)

Hüsn-i Hat: Sülüs (1. Sınıf), Rik’a ( 2, 3 ve 4. sınıf)

Coğrafya: Avrupa (2. sınıf), Kıtaat-ı Erbaa (3. sınıf), Memalik-i Mahrûse-i Şahane (4. sınıf)

Tarih: Tarih-i Enbiya (3.sınıf), Tarih-i Osmariî (4. sınıf)

Kavaid-i Osrnanî: İmlâ (2. ve 3. sınıf) İnşâ: Kitab-ı Lügat-ı İmlâ (4. sınıf) Hendese: Eskâl-i Hendese (4. Sınıf)

Program üzerinde ilerleyen yıllarda da sürekli değişiklikler yapılmış, bazı dersler kaldırılmış, yerine yeni dersler getirilmiştir. Bu sebeple okutulan derslerin sayısı sürekli değişmiştir.

Okutulan Dersler

1893 tarihli programa göre okutulacak dersler şunlardı:

Ulûm-ı Diniye: Mufassal İlmihal (1. sınıf), Dürr-i Yekta ve Tecvidli Kıraat (2. ve 3.smıf), NimetüTİslâm (4. sınıf) Arapça: Emsile ve Bina (1. sınıf), Avamil ve Maksud (2. sınıf),

İzhar (3. ve 4. sınıf)

Sene sonu imtihan cetvelleri incelendiğinde öğrencilerin dört sebepten dolayı $ınıf tekrarına bırakıldıkları görülmektedir. Bunlardan birincisi, öğrencinin sene sonunda yapılan imtihanlarda, her dersten 10 üzerinden aldığı notların toplamının, tam not toplamının yarısı ya da yarısından daha az olması. İkinci olarak bir öğrencinin herhangi bir dersten aldığı notun 10 üzerinden 4’ün altında olması. Sınıfta kalmanın üçüncü sebebi ise ikiden fazla dersten ikmale kalmaktır. Sınıfta kalma sebeplerinin dördüncüsü ve en çok karşılaşılanı ise imtihanlara girmemektir. Bir öğrenci sene sonunda yapılan imtihanların herhangi birine dahi girmediği takdirde sınıf tekrarına kaldığı belirtilmiştir.

Rüşdiye’yi Yaylalara Tastılar

Rüşdiye okullarının çalışma taliminin Çukurova dâhilindeki okullarda uygulanmasında çeşitli güçlükler yaşanmıştır. Bölge halkının yaz ayları yaklaşınca yaylalara gitmesi, öğrencilerin 1-15 Temmuz arasında yapılan genel imtihanlara katılamamalarına sebep olmaktaydı. Bu sebeple Tarsus Rüşdiyesi idaresi, imtihanların daha erken bir tarihte yapılması yönünde 1872 yılında müracaatta bulunmuştur. Ancak bu durum aykırı olduğu gerekçesiyle kabul görmemiş, imtihanların mümkün olduğunca haziran ayı içerisinde yapılması istenmiştir. Bunun üzerine rüşdiye personeli çözümü okulu yaylaya taşımakta bulmuştur. Yaylada kiralanan çadırda eğitim öğretime devam edilmiş, masraflar da ahali tarafından karşılanmıştır. İlerleyen yıllarda Tarsuş’un da içerisinde bulunduğu Çukurova bölgesi rüştiyelerinde sene sonu ؛٧٨١٥١١١ imtihanlarının haziran başında yapılarak okulun bir İttüddet erken tatil edilmesinin yolu açılmıştır.

Kaynaklar: Ahmed Şeri1997) ,؛). Anadolu’da Tanin (Birinci Gezi). (Haz. Çeti^ Börekçi). İstanbul; Akyüz, Y.(2ه1م). Türk Eğitim Tarihi; M.Ö.1000-M.S.2010. Ankara; Doganay, F. K. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Rüşdiye Mektepleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk üniversitesi, Erzurum; Kodaman, B. (1999). Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara; Mahmud Cevad inbü’ş Şeyh Nâfi, (2001). Maâri؛-i Umumiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilât ve icraatı;

XIX. Asır Osmanlı Maâri؛Tarihi. (Haz. Taceddin Kayaoglu

Tarsus Mekteb-i Rüşdiyesi talebelerinin sene sonu ders notlarını gösteren bir cetvel

ؤ ض

\ مءبمنضلممأم^,تمآ—

» ث]ط.’ل,.اظاض

ا بمصص’ادمهمم’غ ص إ4’مرانممامحءمنمءم ءا •، ٩ ٩

V• مسداما.نممنم «•٩٩١

• ب”م-ءابدعمسمسم٩٩١

م تم_؛-أمحآ،’ئممءءمحبما’ ٠٠ م ^م

٩ ممذمص ئمم’مةمإمح ا ١ ٩^٧٩^٧****

١ بج،ءنهمنر

طمحمم؛مح

٠٩٤ إء1ءإأأأ.أإ

• كتهم؛نئمحذمح>ا .١ ١ ٩ <ا .V، <s A V
• ‘مءن^مءذممنئهاك ا، م\ ٩٩١ .ا.امامه ا ءم*بممن-؛محءمغنمفما .V آ .V ٩ \ .V ٠ م،م

ء مأمحمض’اممسمح م\ .V ٩ ٩ ٩ ٩ ٩ ٨ V ٠*

٦ من؛تمه’غ م >ا ٠٠٨٨٨٨٨ ،٦٠

• ماء؛بمءممصنصهمنزف ٨ .١٠١١١١ ٧ ٦ V V ٠٧ ٨ كلييءا،لإلرءرب’نم ه\ ٩ م ٦ V ٦ w

٩ ■ممءمم’نممتبمم’منم ء\ ء ٦ ٠ V م ٩

١٠ ههم’نم’م’ممنض’نحم ١٠ ٩ ١ ١ ٦ ٠ ٦

w نمهئتنئمحبنرم’نم ءا ٩ ٦ ٦ \ ٦ ٦

،اذرنسن,ءبماا ٩ م ٦ * ء ١

ء\ انسع’رف’ص ٧

ى ر -ر’ •,.سم •نف ا’

مم جم’ءدبمم’نمم ن-تح’ش ام

سء-دمض’/.صد،ا

محنء;هت

اهح$ءهأآأ،ا

١ ‘زتاننظنمح،’ض ا\ ١٠ •٠ V• V ١٠ •٠٠ V ؛٦٠

• 4 مدمله’زف >ا .١ ٩ ٩ .X .٠ .،» V ٦٠

،” —اضمنءم’-؛محم ممس^اءنم >ابمبمع.،ابما،آ

ء لالىغ’ف’اف’ق ><\ A ٩ ٩ *A S ٩ V. V-

ء منجحءمحن/عخم،’نف ١٠ ٩ •ح ٨ ٨ ٩ ٩ ٦ ٠٩

١ س,ب’ا,تراض »< بمم_/م\ممحع،ء

V ت،ممنرمبم’نمءمءم^اءف م\ م \ A م V ع ء İA ممد’صاءءنسم ،ا ١٠^٦٠* _مما

٩ مجبم’نماصتس >ابابمااآآاا

١٠ ءهبممببءأبم,ب’ئف >ا ا ء آ ء ء ‘ ٦

\ا نمبن،’امحمءبممم’ءنم اح مامق،غدمحمنمأامنمم ،٠

w جءن<ه، ‘ته ،٠                              I

ا\ ،-‘طإر*ف’اك ١٠

ماقم’فنرجصلض ٠٠

٠. ٩ ٠١ ‘