BOTANİK; Aim. Botanik (f), Fr. Botanique (f), İng. Botany. Bitkiler âleminden bahseden bilim kolu. Botanik terimi, “Botane” (ot, çayır) veya “Bo- tanikos” (ot, çayır) kelimelerinden alınmıştır. Yine aynı anlama gelen “fitoloji” tâbiri ise Yunanca “Phyton” (bitki) ve ”logos” (bilim) kelimelerinden birleşmiştir. Dilimizde eskiden Arapçadan alınmış olarak “İlm-i Nebâtât”, “Nebâtât İlmi” veya kısaca “Nebâtât” şeklinde kullanılmıştır. Botaniğin Türkçe karşılığı “Bitki Bilimi”dir.
Botanik ilmi genel olarak dört kısma ayrılarak incelenebilir:
Morfoloji, Fizyoloji, Genetik, Sistematik veya Taksonomi.
1. Morfoloji: Bitkilerin iç ve dış yapılarını genel olarak inceler. Sitoloji (Hücre bilimi), Histoloji (Doku bilimi) ve Organografi (Organ bilimi) gibi kollara ayrılır.
2. Fizyoloji: Bitkilerdeki hayâtî olayları fizik ve kimyâ kânunlarına dayanarak inceler. Madde değişimi (Metabolizma), büyüme-gelişme ve hareket fizyolojisi olmak üzere üçe ayrılarak İncelenmektedir.
3. Genetik: Canlılardaki istidatların (karakterlerin) döllere geçiş tarzını ve kâidelerini inceleyen ilim kolu. Genetik (kalıtım) adını alır. Ferdin iç ve dış karakterlerini nasıl kazandığını, ana- babasına veya yakınlarına neden benzediğini, tabiatta bitki ve hayvanların gösterdiği çok sayıda çeşitliliğin neden ileri geldiğini incelemeyi konu edinmiş olan genetik, yirminci asrın başında dünyâya gelmiş bir bilim dalıdır.
4. Sistematik veya Taksonomi: Bitkileri birbirleri ile olan tabiî akrabalık derecelerini göz önünde tutarak ve filogenetik gelişmelerine dayanarak inceleyen, küçük veya büyük topluluklar hâlinde gruplandıran botanik koludur.
Botanik biliminin diğer önemli kolları şunlardır:
Ekoloji: Bitkilerin diğer canlılarla ve yaşadıkları çevre ile olan ilişkilerini araştırır.
Bitki Coğrafyası: Bitkiler âlemi ile yeryüzü arasındaki ilişkileri ve bitkilerin yayılışını araştıran bir bilim koludur. Fitocoğrafya ve Geobotanik olarak da anılır.
Paleobotanik: Fitopaleontoloji olarak da bilinir. Jeolojik çağlarda yaşamış ve nesilleri ortadan kalkmış bitkilerin kalıntılarını, yâni bitkisel fosilleri, sistematik ve yayılışları bakımından inceler.
Evolüsyon (Evrim): Bitkilerin, yeryüzünün kuruluşundan bugünkü hallerine gelinceye kadar geçirdikleri ferdî ve toplu değişiklikleri araştırır. Bugüne kadar, bir canlı türünün diğer canlı türüne dönüştüğü faraziyesi ispatlanamamıştır. (Bkz. Darwinizm)
Botanik ilmini uygulamalı (tatbikî) yönden de aşağıdaki kollara ayırmak mümkündür:
Eczâcılık Bakımından Farmasötik Botanik: Eczâcılık botaniği; tıbbî bitkileri belirli sistematik gruplar altında tanıtan, bunlardan elde edilen ilaç hammaddeleri (drog) ile tedâvide kullanılma yerlerini kısa olarak anlatan bir bilim koludur.
Farmakognozi: tlaç hammaddelerinden biyolojik menşeli kollarını tanıtan, onların yapılarını aydınlatan ve kısmen kullanım alanlarını açıklayan bir bilim koludur.
Zirâat Bakımından Zirâî Botanik: Zirâî bitkilerin sistematiği hakkında bilgi verir.
Fitotekni: Bitki yetiştirme.
Zirâi Fitopatoloji: Zirâi bitkilerin hastalıklarını inceler.
Teratoloji: Fitopatolojinin, hastalık şeklinde ve kalıtsal olan anormal yapıları inceleyen özel kolu.
Ormancılık Bakımından Orman Botaniği:
Orman ve park ağaçlarının sistematiği. Silvikültür: Orman yetiştirme.
Orman Fitopatolojisi: Orman ve park ağaçlarının hastalıkları.
Bitkiler âlemi filogenetik bir sisteme göre şöyle sınıflandırılabilir:
1. Bölüm: Bölünen bitkiler (Schizophyta) (Virüsler ve Bakteriler),
2. Bölüm: Algler (Su Yosunları (Phycophyta),
3. Bölüm: Mantarlar (Mycophyta),
4. Bölüm: Likenler (Lichenes),
5. Bölüm: Kara Yosunları (Bryophyta),
6. Bölüm: Eğrelti Otları (Pteridophyta),
7. Bölüm: Tohumlu-Çiçekli Bitkiler (Sper- matophyta). Bugün yaşayan bitki türü 380.000’den fazladır.
Buna göre yukarıdaki bölümlerin yaklaşık bitki sayısı şöyledir:
Bölünen Bitkiler (Schizophyta)……. …..3.600 tür
Su Yosunları= Algler (Phycophyta)…33.000 tür
Mantarlar (Mycophyta)…………………….56.000 tür
Likenler (Lichenes)………….. …………..20.000 tür
Kara Yosunları (Bryophyta)……………..26.000 tür
Eğrelti Otları (Pteriodopyta)……………12.000 tür
Tohumlu Bitkiler (Spermattophyta) 227.000 tür
Tohumlu Bitkiler (Spermatophya) bölümünü oluşturan 227.000 tür ise şu şekilde dağılmıştır.
Açık Tohumlular (Gymnospremae)……….800 tür
Kapalı Tohumlular (Angiospermae) .226.000 tür
İki Çenekliler (Dicotyledonae)……….172.000 tür
Bir Çenekliler (monocotyledonae)……54.000 tür
Yukarıda görüldüğü gibi bitkiler âlemi, gerek görünüş, gerek iç ve dış yapıları, üremeleri bakımından birbirinden farklı organizmalardan meydana gelmiştir. Sistematik veya taksonomik botaniğin ilk vazifesi, bitkiler âlemini teşkil eden münferit bitki formlarını, esaslı şekilde inceleyerek, bir çok bakımdan benzerlik, yakınlık gösterenleri önce en dar, en küçük bir kavram altında toplamaktır. Böylece bitkiler âleminin temel taşlarını, elementlerini teşkil eden ana birime, tür veya nevi (Species) kavramına varılmış olunur. Ancak bu türleri inceleyerek ve birbirleri ile karşılaştırıp daha üst gruplarda toplanabilir. Buna göre bu sistematik gruplar, Milletlerarası Botanik Nomenklatura koduna (international Code of Botanical Nomenclature, Utrecht 1965) göre yukarıdan aşağıya doğru şu şekilde sıra tâkip eder:
Türkçe Lâtince
Bitkiler Âlemi……………………Rengum vegetabile
Bölüm…………………………………… ……………. Divisio
Alt Bölüm……………………………………….Subdivisio
Sınıf……………………… ……………………………..Classis
Alt Sınıf……………………… ………………..Subclassis
Takım………………………………….. ……………….Ordo
Alt Takım…………………………………£…………….Subordo
Familya………………………………………………..Familia
Alt Familya………………………….. ………..Subfamilia
Cins…………………………………………………………Genus
Tür (Nevi)………………………………………..~…Species
Alt Tür……………………………………………Subspecies
Varyete (Çeşit)……………………………:………. Varietas
Tür bakımından en zengin bölgeler tropik ormanlardır. Endonezya’da 45.000, Amazon bölgesinde 40.000 bitki türü yaşamaktadır. Ekvator bölgesinden uzaklaşıldıkça, tür sayısı azalır. Yağışça fakir, kurak yerlerde ve özellikle çöllerde fevkalâde düşer. Büyük Sahra’da 300 türe rastlanır. Kurakçıl (Kserofit) bitkilerin oluşturduğu sert yapraklı kuşaklarda, tür sayısı yeniden artma gösterir. Aşağıda bâzı memleketlerdeki bitki tür sayısını belirten rakamlar gösterilmiştir.
Türkiye……………………………………………10.000 tür
Kaliforniya……………………………….. ………6.000 tür
Japonya…………………………………………….. 5.700 tür
İberik Yarımadası…………………………. ….5.500 tür
Almanya…………………………………. ………..2.600 tür
İsveç………………………………………….:………..2.100 tür
Mısır…………………………………………………..2.000 tür
Moğolistan…………. …………………………..1.800 tür
Grönland………………………………………………400 tür
Büyük Sahra…………………………… …………..300 tür
Güney Kutup Bölgesi…………………………. ….2 tür
Yağışlı bölgelerden kurak bölgelere, kıyılardan iç bölgelere gidildikçe tür sayısında azalma dikkati çeker. Dağlık bölgelerin florası (bitki örtüsü) da tür bakımından zenginlik gösterir. Doğu Anadolu, Kuzey- Batı İran ve Kuzey Irak arasında kalan bölge böyle- dir. Hindistan-Çin sının bölgesinde 20.000 tür vardır.
Bitki Patolojisti: Bitki Patolojistleri bitki doktorlarıdır. Bitki hastalıkları; bakteriler, mantarlar ve virüsler vasıtasıyla meydana gelen hasarlarla her yıl trilyonlarca lira zarara sebep olmaktadır. Bitki Patolojistleri, 50.000 bitki hastalığından bazılarının kontrol altına alınmasına çalışıyorlar.