Codex Cumanicus

Codex Cumanicus, Hıristiyanlığı benimsemiş
Türk boyu Kumanlardan (Kıpçaklar)
kalma sözlük ve metin derlemesi. Tek
yazma nüshası Venedik’teki San Marco
Kütüphanesi’ndedir. Yazma nüshadaki
1303 tarihinin ilk yazıldığı tarih mi, yoksa
kopya edildiği tarih mi olduğu bilinmemektedir.
Codex Cumanicus, sonradan ciltlenmiş iki
defterden (82 yaprak) oluşur. Birinci bölüm
Latince bir girişle başlar; sonra üç sütun
olarak düzenlenmiş alfabetik Latince-Farsça-
Kumanca sözlük yer alır. Bu bölümde
Kumanca eylem çekimleri, adlar, sıfatlar,
zamirler ve belirteçler verilmiştir. Anlamlanna
göre öbeklendirilen ikinci sözlükte ise
her öbeğin başına türüne göre başlık konmuştur;
Din, hava, su, ateş, kan, balgam,
safra, zaman, beş duyu, karşıt, sıfatlar,
akrabalık sözleri, ticaret sözleri, değerli
taşlar, madenler vb. Birinci ve ikinci bölümde
2.680 sözcük vardır. İtalyancanm yazım
özelliklerinin ağır bastığı bu bölüme “İtalyanca
Codex” adı da verilir.
Codex Cumanicus’un ikinci bölümü Kumanca-
Almanca sözlük ile başlar; bu bölümü
Kumanca-Latince sözlük izler. Burada
da Kumancanın kimi dil özelliklerine yer
verilmişse de birinci bölümdeki kadar düzenli
değildir. Metinler Latin, Got ve bazen
de Yunan harfleriyle-yazılmıştır. “Almanca
Codex” adıyla da anılan bu bölümde otuza
yakın başlık bulunmaktadır. Başlıklar, Kumanca-
Almanca ve Kumanca-Latince sözcükler,
Kumanca Hıristiyan duaları, vaazlar,
ilahiler, azizlerle ilgili menkıbeler, İncirden
çeviriler ve 47 tane bilmeceyi kapsar.
Son 10 başlık Kumancanın eklerine
ayrılmıştır.
Codex Cumanicus’m, Kumanlarla ilişki
kurmak isteyen tacirlere ve Hıristiyan din
adamlarına Kumancayı öğretmek, Kumanlar
arasında Hıristiyanlığı yaymak gibi
amaçlarla düzenlendiği sanılmaktadır ama
nerede ve kimler tarafından derlendiği belli
değildir. Bazı verileri değerlendiren bilim
adamları “İtalyanca Codex”in Karadeniz’in
kuzeyindeki kolonilerden birinde, Almanca
Codex’in de Kıpçak bozkırlan yakınlarında
yazıldığını ileri sürmüştür.
Codex Cumanicus, Kumanların dilleri ve
yaşam biçimleri üzerine önemli bilgiler
sağlar. Yapıttaki yazım biçimi, Kumancanın
ses yapısını aydınlatmaktadır. Sekiz ünlünün
yanı sıra uzun ünlüler ile kapalı e
ünlüsü de kullanılmıştır. Sözcük dağarcığında,
hazırlanış amacına uygun dinsel kavramlar
ile ticarete ilişkin sözcüklerin yoğunluğu
dikkat çeker.
Codex Cumanicus’u Alman doğubilimci
H. J. Klaproth bilim dünyasına tanıttı
(1828). G6za Kuun (1880) ve Kaare Grönbech
de (1936-42, 2 cilt) yapıtı yayımladılar.
Aynca, W. Bang, A. von Gabain,
A. Tietze, V. Drimba, D. Drüll gibi
Türkologlar bu derleme üzerine araştırmalar
yaptılar.