CUMHÛRİYET

CUMHÛRİYET; Alm. Republik (f), Frei-,
Volks-staat (m), Fr. République (f), İng. Republic.
Millet tarafından seçilen parlamentoya dayanan ve
başında cumhurbaşkanı olan siyâsî bir rejim şekli.
Hemen bütün ülkelerde tek ortak yanı, devlet
başkanlığı makâmının babadan oğula veya âile
yakınlarına mîrâs kalmamasıdır.
Aristo, cumhûriyeti; “Umûmun menfaatini
gözeten halk idâresi” diye târif eder. Montesquieu
ise, cumhûriyet rejiminde üç ana kuvvet (yasama,
yürütme, yargı) bulunduğunu; bunların birbirine
karşı bağımsız ve denetleme esâsına göre işleyen,
başında seçimle gelmiş yöneticilerin olduğu
siyâsî rejim olarak ifâde etmiştir. 1789 yılında
Fransa’da vukû bulan ihtilâlle Avrupa’daki zâlim
krallık rejimlerine tepki olarak doğmuş bulunan
cumhûriyet rejimi, zamanla cumhûriyete tamâmen
zıt rejimler tarafından, gerçek yüzleri örtmek
için kullanılmıştır.
Sosyalist ülkeler isim olarak ”cumhûriyet”
kelimesini benimsemişler, fakat “halka rağmen
halk için” düstûrunu uygulamışlardır.
Cumhûriyet ilk olarak ABD’de 4 Temmuz
1776’da, Fransa’da ise 1789’da îlân edilmiştir.
Demokratik düşünürler cumhûriyetin en ideâl
şeklini; çok partili bir siyâsî hayata, genel seçimlerle
işbaşına gelmiş ve bu seçilen kişilerin
çıkardığı kânunlarla idâre edilen, tarafsız ve hiçbir
zümreye imtiyaz tanımayan bir idâreye sâhib,
hür ve demokratik bir devlet şeklinde telakkî ederler.
Fakat ülkeler ve iktidârlar, cumhûriyet rejimini
tatbikte değişik uygulamalar gösterirler. Meselâ
1990 öncesi Sovyetler Birliği’nde ve ABD’de olduğu
gibi. İkisi de cumhûriyet olmasına rağmen,
biri komünist, diğeri kapitalisttir. Türkiye’de “Cumhûriyet”
29 Ekim 1923’te îlân edilmiş ve 1924
Anayasası’nın 1. maddesinde ifâdesini bulmuştur.
1961 Anayasası da devlet şeklinin cumhûriyet olduğunu
belirtmiştir (madde 1). Ayrıca bunun değiştirilmesinin
teklif edilemeyeceğini de hükmebağlamıştır (madde 9). 1982 Anayasası başından
beri cumhûriyet rejiminin kesinlikle benimsenmiş
olduğunu beyanla 1. maddesinde “Türk Devleti
bir Cumhûriyettir.”, 4. maddesinde de; “Anayasa’nın
birinci maddesindeki devletin idâre şeklinin
Cumhûriyet olduğu hakkındaki hüküm ile
2. maddesindeki Cumhûriyet’in nitelikleri ve 3.
maddesi hükümleri değiştirilemez. Teklif edilemez.”
hükümlerini vâzetmektedir. Ayrıca milletvekilleri
(madde 81) ve Cumhurbaşkanı (madde
103) vazîfelerine başlarken cumhûriyet ilkesine
bağlı kalacaklarına dâir ant içerler.