DENEME
DENEME
DENEME
Deneme yazıldı: felsefe (Locke, Essays Concer, ning Human Understanding [İnsan Zekâsı Üstüne Denemeler], Condillac, Hume v.b.), bilim (d’Alembert), İktisat, tarih (Voltaire, Essai sur les Moeurs [Gelenekler Üstüne Denemel]) v.b. Addison, Spectator adlı dergiye yazdığı yazılarla (1711) denemeyi dergi kroniği haline getirdi, bu tutumuyle İngiliz edebiyatını sürekli olarak zenginleştiren bir türün örneğini verdi. Bu tür, romancıları (Goldsmith, Sterne) ve tenkitçileri (Johnson) kendine çekti, romantik denemecilerden (Hazlitt, Ch. Lamb, Liegh Hunt, de Quincey) sonra kraliçe Victoria çağında Macaulay, Cariyle, Matthew Arnold aracı-lığıyle üstün ürünlerini verdi. XIX. Yüzyılın sonunda deneme, özellikle Birinci Dünya savaşından sonra kendini tanıtan kuşak (G. K. Chesterton, Lytton Strachey, Middleton Murray) ve W. Pater, A. Lang, Leslie Stephen v.b. ile gitgide edebiyat, yahut sanat tenkidine yöneldi.
Türün İngiltere’de yaygınlaşması fransız edebiyatında da gelişmesine yol açtı. Taine ve Bourget’nin denemeleri edebiyat tenkidi alanında kaldı. Yüzyılın başından beri, Fransa’da denemenin modem yapısını kuran; siyasî, ahlakî yaşayış üzerine tenkitli düşünce eserleri çoğaldı. Gourmont, Péguy, Maurras, Suariès, Alain, güçlü kişiliklerini anlatmak için bu türü seçtiler. Bu tür, bilim adamının (J. Rostand, A. Siegfried) görüşlerine olduğu kadar siyasî düşünce ve yergi yazılarına (D. Halévy, Max, Leroy, R. Benjamin, E. Be ri, H. Massis), felsefî, ahlâkî veya sosyal konulara (J. Benda, J. Guéhenno, D. de Rougemont, Bernanos, Camus), sayısız edebiyat tenkitlerine uygun geliyordu. Deneme, böylece, Fransa’da oldu-ğu^ kadar yabancı ülkelerde de roman ile çağdaş edebiyatın en çok ürün veren türü oldu, özellikle XX. yy. İspanyol denemecilerinin (M. de Unamuno, Azorin, Ortega y Gasset, Eugenio d’Ors, M. Azana v.b.) yayımladıkları eserler bu alanın ilgi çekici örnekleridir.
• Türk edebiyatında deneme türünün örnekleri ancak Cumhuriyet’ten sonra verilmeğe başlandı. İlk ürünler arasında Ahmed Hâ-şim’in Bize Göre’sinde (Bahar, Mecmualar, Münekkit, Kelimelerin Hayatı, Üslûp Hakkında Bir Mülâhaza, Esnemek, Ay, Kış) [1928] ve Gurebâhâne-i Lâklakan’ındaki (Yeni Sanatkâr, Mihaz, Harabe, Kır) [1928] bazı parçalar sayılabilir. Türün en başarılı temsilcisi Nurullah Ataç oldu: Sözden Söze (Ahlâk) başlıklı yazı dizisi (1952), Ararken (Samimîlik, ölüm Üzerine) başlıklı yazılar (1954), Okuruma Mektuplar (Yalnızlık, Bahar, Yaşamak, Kış, Gün Dönümü, Süslenmek) başlıklı yazılar (1958) v.b.
Ahmet Hamdi Tanpınar, Sabahattin Eyüb-oğlu (Mavi ve Kara [1967]), Suut Kemal Yetkin (Edebiyat Konuşmaları [1944], Edebiyat Üzerine [1952], Günlerin Götürdüğü [1959]), Nermi Uygur (Dilin Gücü [1962], Güneşle [1969]) v.d. başlıca deneme yazarlarıdır. Orhan Burian (Denemeler, Eleştiriler [1964]), Melih Cevdet Anday (Konuşarak [1964]), Vedat Günyol (Yeni Türkiye Ardında [1966]), Salâh Birsel’in (Kendimle Konuşmalar [1969]) v.d. deneme türünde kitapları vardır.
Deneme son yıllarda ilgi çeken bir edebiyat türü oldu. Montaigne’den A. Camus’ye kadar birçok deneme yazarının eserinden tercümeler yapıldı. Aylık Türk Dili dergisi bir Deneme özel Sayısı yayımladı (temmuz 1961).
— Denize. Ticaret denizciliğinde, denemeler, önce gemi sabit iken rıhtıma palamarlarla bağlanarak yapılan bir makine denemesini; sonra bir açık denizde makinelerin tam güçle çalıştırılmasıyle yapılan makine denemesini, ayrıca mutat seyir hızındaki sarfiyatı tespit için yirmi dört saat süren ve tam yüklü olarak yapılan sarfiyat denemesini kapsar. Denge denemesi geminin boylam ekseninden, belirli bir uzaklığa yerleştirilmiş olan belirli bir ağırlık ile gemiyi bir yana bir miktar yatırmak suretiyle yapılır. Güverteden ambar dibine kadar^ sallandırılan ve ucunda kurşundan bir ağırlık bağlı olan bir sicim, gemiye enlemesine yerleştirilmiş taksimatlı uzun bir cetvel üzerinden bu yatış miktarını gösterir. Genellikle dökme demir külçe-
RÜZGÂRIN İSTİKAMETİ
165
~W
©
.©_/V-
©
sürat
©
©
-4önüs ve-0-0-
kumanda © kontrolü
©
© © «g» sekli
pike frenleri ©
ters dönüş® ©
©
g» şekline göre @ deneme
lerinden meydana getirilmiş olan ağırlık, bu kayıt işleminden sonra geminin öteki bordasına kaydırılır ve geminin o yana yatış miktarı gene aynı süratle kaydolunur. Bu çeşitli denemeler tatmin edici ise gemi, altı aylık bir garantiden sonra, armatör tarafından kesin olarak teslim alınır. Bk. ANSİKL.
— Havc. Aeronotik sanayiinde denemeler çok önemlidir. Uçak taslağının hazırlan-masıyle birlikte, denemelere de başlanır. Uçak tamamlanmadan, parçaları özel nitelikleri, dayanıklıkları, kullanma yetenekleri bakımından denemeden geçirilir. Rüzgâr tünelindeki denemelerden sonra çeşitli parçalar, normal çalışma halinde kendilerine etki edecek kuvvetlerin on veya on beş katı etkilere tabi tutularak statik denemeler yapılır. Uçuş denemeleri üç kısma ayrılır: aracın hareket gücünü tam olarak belirlemek için imalâtçının yapacağı denemeler; uçuşa elverişli olma belgesinin verilebilmesi^ için yapılacak resmî denemeler; yapacağı işlere ne dereceye kadar elverişli olabileceğini belirlemek için uçağı kullanacak olanla imalâtçının birlikte yapacağı denemeler.
— Huk. Sürekli hizmet sözleşmelerinde deneme süresi bir ayı geçemez. Bu süre ancak toplu sözleşmelerle 3 aya kadar uzatılabilir. Deneme süresi içinde sözleşme tek taraflı olarak bildirim süresine uyulmaksızın ve herhangi bir tazminat ödenmesi gerekmeksi-zin bozulabilir. Ancak işçinin çalıştığı günler için ücret hakkı saklıdır. (İş” kn. md. 12). Süreksiz işler bakımından deneme süresi Borçlar kanunu hükümlerine tabidir (İş kn. md. 8). Ancak, Borçlar kanunu da bu hususta uzun süreli akitleri gözönüne almıştır (md. 342). Ayrıca, mesleğe ilk defa giren gazeteciler için deneme süresi en çok üç ay (Basın Iş kn. md. 10); süresi belirli olmayan deniz işlerinde ise bir aydır (Deniz Iş kn. md. 10).
— Istat. Hipotez- denemesi. Meselâ «bir ortalama ile verilen bir değerin mukayesesi» deneyinde genellikle «sıfır hipotezi» adı verilen hipotez kullanılır. Bu hipoteze göre ana kütle ortalaması verilen bir değere eşittir; nümune için sağlanan sonuçların aynı hipotezle bağdaşıp bağdaşmadığı bilinmek istenir. Genellikle bir hipotez deneyinde «önemlilik eşiği» adı verilen küçük bir a ihtimali tespit edilir. Aynı zamanda, sıfır hipotezinin doğru olması halinde nümu-nenin bu bölgede bulunma ihtimali a ’ya eşit olacak şekilde « a eşiği ret bölgesi» tanımlanır. Eğer gözlenen nümune ret bölgesinde bulunuyorsa « a eşiğinde sıfır hipotezi reddedilir» veya alınan sonuç « a eşiğinde önemlidir» denilir.
— Kim. Deneme, ticarî olsun veya olmasın, bir ürünün çabucak yapılan analizidir. A-maci, ya bileşimlerinden birinin miktarına göre ürünün değerini ölçmek veya belirli bir örnekle kıyaslayarak ürünün saflık derecesini, bozulup bozulmadığını, ürüne hile katılıp katılmadığını ortaya çıkarmaktır. Meselâ bir şarabın denenmesinde, şarabın içindeki alkol, sülfat, şeker, gliserin v.b. miktarları ölçülür, nbrmlarla karşılaştırı-
— Malzeme. Sanayici, kullanacağı maden, kereste, çimento gibi ilk maddeleri satın
almadan önce bunları birtakım deneme- bir u.ak prototipinin lerden geçirir (çekme, bükme, vurma). De- uçuş denemesi nemeleri maddenin tümü üstünde yapamayacağı için bunlardan deneme parçaları alır. Deneme parçasının alınma şartları ve parçaya uygulanacak işlemlerin tümü (biçim, boyutlar, gerekirse termik işlem) şartnamede belirtilmiştir.
Çekme denemeleri için silindir biçiminde bir deneme parçası alınır. Bu parçanın iki ucu deney makinesinin çenelerine yerleştirilerek sıkıştırılır. Deneme parçasının kesiti .belirlidir (genellikle 150 mm2). Parçanın esneklik oranını ölçmek için belirlenmiş uzunluk (100 mm) çenüklerle işaretlenir.
Kerestelerin mekanik ve fizik özelliklerini ölçmek için belirli boyutlarda deneme parçaları alınır. Kereste parçasının içinden çıkarıldığı gövdenin eksenine oranlı doğrultusu da aynı şekilde önceden belirlenmiştir.
Bu şartlar, kerestenin anizotropisine bağlıdır. Keresteden çıkarılan malzeme (kontrplak, elyaf pano) için de yine belli boyutlarda deneme parçaları alınır.
• Çökme denemesi, iki ucu açık kesik koni biçiminde bir dökme kalıbında (Abrams konisi) yapılır. Kalıbın içine hafifçe bastırılarak beton doldurulur. Otuz saniye sonra kalıp kaldırılır ve betonun çökmesi ölçülür.
Aynı amaçla yaş betonun kıvamını tespit etmek için yapılan akışkanlık denemesi daha kesin bilgi verir. Bu deneme için sarsıntı masası üstünde duran ve çapı A olan bir kesik koni içine beton dökülerek kalıplanır. Bir süre sarsıntı uygulamasından sonra kalıp boşaltılır. Yere dökülen betonun meydana getirdiği yığının çapı A’ ile gösterilecek olursa, iki çapın oranı akışA’
kanlık derecesini gösterir: / =-.
A
• Dökme denemesi’nde madenî bir desteğe tutturulmuş ve alt tabanı iki kanatlı bir kapakla örtülmüş bir kesik koni içine denenecek beton doldurulur. Beton iyice sıkıştırıldıktan sonra kapağın kanatları açılır ve dökülen beton yere yayılır. Betonun yerde meydana getirdiği küme çapının, koninin taban çapına oranı elverişlilik (workability) ölçüsü verir.
• Proctor denemesi, standart boyutlarda silindir biçimi madenî bir kalıp içinde yapılır. içindeki suyun yüzde oranı belirli olan malzeme kalıba doldurulur ve bir tokmakla dövülerek sıkıştırılır. İşlemin sonunda su yüzdesi ve malzemenin yoğunluğu ölçülür. Malzemenin bileşimindeki su miktarı değiştirilerek içindeki su yüzdesine göre kuru yoğunluğun gösterdiği değişmelerin eğrisi elde edilir. Sıkıştırma enerjisi, malzemeye uygulanan tokmak darbesinin sayısıy-le ölçülür.
— Miner. Bir damarda rastlanan minerallerin nitel bileşimlerini anlamak için, kimi zaman bulundukları yerde deneme yapılır.
Bu deney için kullanılan üfleç, cevherin indirgen veya oksitleyici alev altında nasıl bir tepki gösterdiğini belirler (ergime, gaz haline veya madenî bir yuvar haline gelme, oksit halkasının meydana gelmesi v.b.).
Bu bulgular boraks incisi denemesi ile tamamlanır, eritilen bu tuz madenî oksitlerin etkisinde özel renkli boncuklar mey-
dana getirerek renklenir (kobalt mavisi, manganez moru, bakır yeşili). Nicelik denemesi ise, birkaç gram maden filizi üzerinde, bir pota içinde yapılır.
— Nümism. Madenî paralar ile altın ve gümüş eşyanın ayarı için yapılan kimyevî analizde mihenk taşı kullanılır. Siyah renkli olan mihenk taşına ayarı tespit edilecek olan altınla bir çizgi çizilir; bu çizginin yanına ayarı bilinen ve mihenk denen altın parçasıyle ikinci bir çizgi çizilir, bu iki çizginin üzerine fırça ile altın suyu sürülerek çizgiler üzerindeki etkisi karşılaştırılır. Gümüş eşyanın ayan ise, bikromatın asit içinde çözeltisi kullanılarak yapılır.
— Tar. Ortaçağda, sofradaki içkiler ve yiyecekler deneme tas1 adı verilen bir taşla deneyden geçirilirdi. Bu denemenin yapılmasına yarayan taşların altın veya gümüş zincirle bağlı oldukları destekler de aynı adla anılırdı. İçine batırıldıkları yiyecek veya içecekler zehirli ise bu taşların renk değiştireceğine inanılırdı.
— Teknol, Malzemelerin kontrol denemesi, İncelenen malzemenin ticaret şartnamelerine uygun olup olmadığını veya özel işlemlerden geçtikten sonra istenen niteliğe gelip gelmediğini anlamak için yapılır. Araştırma denemeleri, malzemelerin daha üstün nitelikler kazanması için yapılması gereken değişiklikleri bulup çıkarmak ama* cıyle laboratuvarlarda yapılır.
Madenlere uygulanan çekme denemesi ise, madenin kopmaya karşı direncini ve kopmadan önce ne kadar uzayabileceğini ölçmeğe yarar; sıkıştırma ve bükme denemesi, incelenen parçaya belli bir basınç veya bükme kuvveti uygulayarak, parçann göstereceği biçim değişikliklerini ölçmeğe dayanır; darbe denemesi, maddenin kırılganlık derecesini tayin eder; Brinel denemesi, parçanın sertliğini ölçmekte kullanılır. Ayrıca, bu türden kuvvetlere kırılmadan ve çatlamadan karşı koyması gereken malzemeler için derin çekme, eğriltme ve katlama denemeleri uygulanır. Bundan başka, maden üzerine art arda darbeler vurmak veya sürekli olarak ters yönlerde bükmek suretiyle tekrarlı kuvvetler denemesi yapılır. Mikrografik ve makrografik denemeler, büyük bir itina ile temizlenmiş ve uygun bir ayıracın etkisine bırakılmış maden yüzeyinin mikroskopta incelenmesine dayanır. Mikroskopta elde edilen görüntünün resmi çekilerek saklanabilir. Böylece, madenin yapısı, incelenen maden alaşımının bileşimi ve uygulanan çeşitli termik işlemler tespit edilir. Daha az uygulanan denemeler arasında şunlar sayılabilir: isiyle genleşme; yoğunluk; dayanıklılık; X ısınları v.b. özellikle elektrik malzemelerinin (iletken, yalıtkan v.b.) denemesi çok önemlidir.
Madem yapı denemeleri, asın yük uygulanan bir yapının bütün elemanlarında görülen biçim değişikliğini ölçmeğe dayanır. Motor denemeleri, motorun gücünü, harcadığı yakıt miktarını ve randımanını ölçmek için yapılır. Bu incelemenin yapıldığı deneme standrnda, deneme sonuçlarını kaydeden ve motorun iyi randıman vermesi için gerekli ek organları düzenleyen kayıt cihazları bulunur.
Makine veya takım denemeleri, incel ;nen makine veya takımın yapım şartnamesine uygun olarak işleyip işlemediğini anlamak için uygulanır, özellikle gerekli olan, makinenin verimini ve gücünü ölçmektir.
Çeşitli malzemeler arasında, fiziksel, kim* yasal ve mekanik özellikleriyle ağaç malzeme de laboratuvar denemelerine konu olur. Bu arada kontıplak, tahta levha v.b. gibi, ağaçtan yapılmış malzemeler de denemeden geçirilir.
— Tekst. Tekstil maddeleri ve bu madde-ierle yapılan her çeşit imalât, yapım sırasında, gerek imalât metotlarının tespiti, gerek elde edilen sonuçların kontrolü bakımından çeşitli fiziksel, kimyasal veya mekanik denemelerden geçirilir.
1. Cins denemeleri. Ham maddelere, ipliklere veya dokunmuş kumaşlara uygulanan bu denemelerin en basit şekli, incelenecek maddeden alınan enine veya boyuna kesiti mikroskopta incelemektir.
Bunun dışında bazı kimyasal denemeler de yapılabilir: yalnız hayvansal elyafı eriten,
yüzde 4’iük kaynar sodyum hidroksit denemesi; yalnız tabiî ipek elyafını eriten yüzde 90’lık çinko klorür denemesi; bitkisel lifleri kırmızıya boyayan yüzde İ/lik potasyum permanganat, hidroklorik asit ve amonyak denemesi. Sunî ve sentetik maddelere uygulanan denemeler daha büyük bir titizlik ister ve her madde için özel çözücüler kullanılır. (Bk. Sentetik TEKSTİL.)
2. Fiziksel ve mekanik denemeler. Ham maddelere uygulandığı zaman bu denemeler, maddenin çeşitli özelliklerini tanımak imkânı verir: diyagram cihazlarıyle çizilen diyagramlara göre liflerin uzunluğu, pamuk için kullanılan Presslgy cihazı gibi özel cihazlar yardımıyle maddenin dayanıklılığı, mik-ronölçer gibi özel cihazlarla veya mikroskopla maddenin inceliği Ölçülür. İpliklere uygulandığı zaman da, belli bîr uzunluk için ölçülmüş kalınlığını veya iplik numarasını (elemye ve numara terazisiyle), dayanıklılık ve sağlamlığını (dinamometreyle), düzgünlüğünü (elektronik cihazlarla) ve bükümünü verir.
Kumaşlar ise, kullanılacakları alana göre, çok çeşitli denemelerden geçirilir: dayanıklılık, su geçirmezlik, boyalarının su, yağmur, güneş ışığı gibi renk açıcı etkenlere karşı dayanıklılığı (haslık denemesi). Bu denemelerin yapılacağı ortam İçin uygun görülen sıcaklık 20° C ve bağıl nem yüzde 65’tir.
— Zır. Tohum denemesi, tarımda ekimlik tohumların yalnız katışıksız olmaları değil, çimlenme bakımından da güçlü olmaları gerekir. Piyasadan alınan tohumlarda bu özellikler her zaman bulunmaz. Tohum denemesinde tohumun botanik tür ve çeşidi, nerede yetiştiği, saflık derecesi (saf ve yabancı tohum orantısı), çimlenme gücü (100 tohumdan kaçının çimlendiği), tarımsal değeri, ağırlığı (ağırlık kalitenin değerlenmesine de yarayan bir unsurdur) incelenir.
+ Denemeci i. Ed. Deneme yazan yazarlara verilen ad. (LM)
DENEMEK geçi. f. (esk. türk. lengemek’-ten). Değerini anlamak, gerekli niteliği taşıyıp taşımadığını bulmak için, bir insanı, bir nesneyi denemeden geçirmek, tecrübe etmek: Veznedar efendinin hünerim bir denesek dediler (K. Tahir). Masanın üstündeki kamış kalemi aldıf açtı, tırnağına bastırıp denedikten sonra… (Sabahattin Ali). + Denenmek geçz. f. Denenmeye konu ol* mak.
♦ Deneştirmek ortaklş. f. Yeni, iki veya İkiden fazla şeyi karşılaştırmak. Esk. Mukayese etmek.
♦ Denetilmek edilg. f- Denetmek işine konu olmak.
♦ Denetmek cttrg. f. Denemek işini yaptırmak. (M)
Denemeler (Essais), Michel de Montaig-ne’in kitabı. On yıllık bir çalışmadan sonra Montaigne 1580’de Denemeler’ inin iki kitabını yayımladı; eser 1582’de küçük değişikliklerle yeniden basıldı, 1588’de yapılan yeni basımda, önceki kitaplara göre 600’den fazla ek vardı ve iiçüncü bir kitap eklenmişti. Nihayet Montaigne çok geniş yeni bir baskı hazırladı, ama yayımlayamadan Öldü; bu, 1595’te Pierre de Brach ve Mademoiselle de Gournay tarafından, bazı yanlışlıklarla yayımlandı; Montaigne’in elyazması ise Bordeaux belediye kitaplığında saklandı ve bütün modern baskılara temel oldu.
1570’ten yazarın ölümüne kadar, «Denemelerin araştırma metodu» diyebileceğimiz metot değişmedi: Montaigne «kitaplığına» kapanıp okuyor ve okuduğu kitaplardan hareket ederek başka kitaplar üzerinde, devrinin yaşayışı üzerinde, seyahatlerle bir hayli zenginleşen kendi hayat tecrübeleri üzerinde düşünüyor, bir yandan da insan düşünce, ahlâk ve kurumlar hakkındaki görüşlerini yazıyordu. Kesin bir plandan uzak bulunan yazma işini, düşüncelerini pek genel bölümler halinde toplayarak gerçekleştirdi; ayrıca ikinci ve üçüncü baskıda yapılan ekler de bölümlerin içine sıkıştı. Bu ekler, Montaigne’in düşüncesindeki gelişme hakkında açık bir fikir verebiür.
Her şeyden önce Montaigne’in felsefî bir tasası vardı. Yaşamayı seviyor, ölümden
korkuyordu. Bu yüzden, ölümü küçümsemeyi başaran eski filozof ve ahlâkçıları ve özellikle Seneca’yı örnek aldı: «Felsefe yapmak, ölmeyi öğrenmektir». Okurken ve düşünürken daha pek çok şey öğrendi; özellikle hiç bir şeyin bilinmediğini ve insanların doğru diye ileri sürdükleri her şeyin çeliştiğini anladı. Böylece Denemeler, şüpheci bir kitap niteliği kazandı. Bununla birlikte Montaigne, burada kendini tanımayı ve kendi aracılığıyle «insanların durumumu tanımayı öğrendiğini belirtir. Do-layısıyle, kendinde herkesin kendini bulabilmesi İçin, kendini tam bir serbestlikle anlatır.
Montaigne’den önce, ispat etmek veya anlatmak için yazılır ve düşünülürdü. Montaigne, düşünme mekanizmasını anlamanın tadına varmak için düşündü; anlatmak için de tümü unsurlarına ayırdı, çözümledi. Klasik psikolojik çözümleme edebiyatının Montaigne ile başladığı söylenebilir. Her türlü bağnazlığa karşı olan, insan ve nesnelerde ortalama ölçüyü araştıran felsefi tutumu, XVII. yüzyılın «örnek insan» (honnête homme) anlayışını doğuran etkenlerden biridir. (-* Bibliyo.) [L]
Denemeler, Eleştiriler, Orhan Burİan’ın (1914-1953) yazılarından, ölümUnden sonra yapılan derleme (1964). 1941*1953 Yılları arasında Yücel, 1951-1953 yılları arasında Ufuklar dergilerinde yayımlanan 30 yazı, yayın zamanlarının en önemli sanat ve fikir konularını işler. (M)
DÉNÉKÉAZ (Alexandre), isviçreli besteci ve nazariyatçı (Lozan 1875-ay.y. 1947). Başlıca eserleri: Sirk Hayatından Sahneler; Dünya Çevresinde Süit; bir konçerto; iki dörtlü; iki üçlü, bir armoni kitabı; L. Bourguès ile birlikte yazdığı La Musique et la Vie Intérieure (Müzik ve İçimizdeki Hayat) adlı kitap. (L)