Ekonomi

Serbest piyasa ekonomisini benimsemiş olan Avustralya’da GSMH 185 milyar ABD Doları, kişi başına düşen pay da 11.890 ABD Dolarıdır (1984). 1970-79 arasında yüzde 1,4 olan yıllık ortalama büyüme hızı büyük ölçüde ticaret, imalat ve hizmet sektörlerinden kaynaklanmıştır. Ülkenin başlıca gelir kaynağı olan tanm, II. Dünya Savaşı sonrasında yerini madenciliğe bırakmıştır. Avustralya, geniş toprakla- nmn altındaki ve çevre denizlerdeki zengin maden yataklanyla günümüzde Japon sanayisinin maden gereksinimini karşılayan başlıca ülke haline gelmiştir. Kıtada madenlerin bulunmasının ardından sanayi ve hizmet sektörü hızla gelişmiş ve Avustralyalılann yaşam standartları ileri ekonomiler düzeyine yükselmiştir. DOĞAL KAYNAKLAR. Yeraltı kaynakları. Sanayi Devrimi’nin başlarında kıtaya ilk gelen göçmenler Sidney ve Melbourne çevresinde kömür yataklan buldular. Sidney’in batısında, ardından Victoria ve Batı Avustralya’da altın bulunması, gerek ülke içi nüfus hareketlerini gerekse dışardan göçü hızlandırdı. 1949’dan sonra birbirini izleyen maden yatağı keşifleri günümüzde de artan bir hızla sürmektedir. Avustralya dünyanın sayılı demir cevheri (35 milyar ton) ve boksit (4 milyar ton) rezervlerine sahiptir. Kurşun, çinko, bakır yataklarının yanı sıra, rutil, zikronyum, ilmenit gibi ender bulunur maden rezervleri de çok geniştir. Ülkenin başlıca maden yataklan Batı Avustralya’da (demir, nikel, boksit, elmas,
Rafineriye maden taşıyan bir boru hattı, Batı Avustralya ABC Ajansı
31 Avustralya
altın), Queensland’de (boksit, kurşun, çinko, gümüş) ve Victoria kıyısı açıklanndadır (petrol ve doğal gaz). Başlıca madenkömürü damarlan Sidney Havzası ve Queensland’deki 250 milyon yıllık Permiyen tortu katmanlan arasında bulunur. 80 milyar ton kadar olan kömür rezervlerinin yansından çoğu iyi cins ma- denkömürüdür. Victoria’da ve Melbourne’
un batısında çıkarılan linyit kömüründen elektrik üretiminde yararlanılır. Kıyı açıklannda ticari gaz yataklarının bulunması ve 1969’da buralardan önemli kentlere boru hatlarının döşenmesi sonucu, ülkenin yakıt gereksinimi doğal gazla karşılanmaya başlamıştır. Kuzey Topraklan’n- daki Ordovisiyen kumtaşı katmanları arasında da önemli doğal gaz rezervleri vardır. Ticari petrol ilk kez 1961’de Moonie- Alton’da, 1964’te Surat Havzasında bulunmuştur. Ham petrol gereksiniminin üçte ikisi ülke kaynaklanndan sağlanır. II. Dünya Savaşı sonrasında atom enerjisine dayalı sanayilerin talepleri nedeniyle yoğunlaşan maden arama çalışmalan sonucunda ülkenin çeşitli yörelerinde uranyum bulunmuştur. Dünya uranyum rezervlerinin yüzde 18’i Avustralya’dadır. Kıtanın güney kıyısındaki Ben Lemond en zengin uranyum bölgesidir. Öteki önemli yataklar Kuzey Topraklan’nda, Batı Avustralya’daki Frome Gölü ovasında ve Yeerlirrie bölgesindedir. Demir ve çelik üretiminde kullanılan ve ihraç edilen demir cevheri, çağdaş teknolojik işlemlerden geçirilerek geniş bir biçimde değerlendirilir. Başlıca demir yatakları Güney Avustralya’daki Middleback Sıradağlan ile Avustralya’daki Yampi Boğazı ve Kool- yanobbing sıradağlarında yer alır. Avustralya’da her geçen gün yeni demir cevheri yatakları bulunmaktadır. Tom Price Tepesi yataklarının kalitesi çok yüksektir; Whale- back Tepesi ve Newman Tepesindeki yataklarda milyonlarca ton demir rezervi bulunduğu bilinmektedir. Robe Irmağı yöresinde yakın bir dönemde yüzde 56-57 oranında demir içeren birkaç milyar tonluk rezervler saptanmıştır. Dünya tungsten üretiminin yirmide birini Avustralya karşılar. Tungsten, Bass Boğazındaki King Adasında ve Queensland’de bulunan volframit ve şeelit madenlerinden elde edilir. Carpentaria Körfezindeki yataklardan yılda 2 milyon ton kadar manganez çıkartılır. Nikel, Kalgoorlie yakınlarındaki Kambalda yataklarından ve Queensland’deki Greenvale yataklanndan çıkarılır. Avustralya aynı zamanda dünyanın başlıca kurşun ve çinko üreticilerindendir. Yeni Güney Galler’deki Broken Hill’de 1883’ten beri işletilen yataklar ülkenin kurşun ve çinko üretiminin yarısını karşılar. Queens- land’in batısındaki Isa Tepesinde, kuzeydeki McArthur Irmağı çevresinde ve Tasman – ya’da da kurşun ve çinko rezervleri vardır. Miktarca düşük olmakla birlikte, Prekam- briyen ve Paleozoyik kayaçlarda da dağınık bakır yatakları bulunur. Aluminyum üretiminde kullanılan ve Carpentaria Körfezindeki Weipa’da, kuzeyde Arnhem bölgesinde ve batıda Darling sıradağlannda bulunan boksit yataklan çok zengindir. Batıda, doğuda ve Tasmanya’da kalay, doğu kıyılann- da rutil (titanyum oksit) ve zirkonyum gibi ağır madenler çıkanlır. Avustralya’da altın ilk kez 19. yüzyıl ortalannda Yeni Güney Galler’de, ardından Victoria, Queensland’in kuzey kesimi ve Batı Avustralya’da bulunmuştur. 1904’te 112 tonla doruğuna çıkan yıllık altın üretimi, 20. yüzyılın sonlarında bu düzeyin
Avustralya 32
yaklaşık yedide birine düşmüştür. Zengin kurşun-çinko yataklarında gümüş bulunur; nikel için yapılan maden arama çalışmalan sırasında az miktarda platin ve palladyuma rastlanmıştır. Avustralya kil, mika, tuz, dolomit, yapı malzemesi, tuğlamsı ve aşındırıcı maddeler, talk ve asbest gibi sanayide kullanılan doğal kaynaklar açısından da çok zengindir. Fosfat yataklarının giderek tükenmesi üzerine yürütülen yoğun arama çalışmaları sonunda, yüksek maliyet nedeniyle henüz tam olarak işletilemeyen yeni fosfat rezervleri bulunmuştur. Avustralya’nın kıymetli taşlarından beyaz ve siyah opal, dünya çapında ünlüdür. Gökyakut ve topazın yanı sıra 1979’da Kimberley yöresinde geniş elmas yatakları bulunmuştur. Su kaynakları. Dünyanın en kurak kıtası olan Avustralya’nın güneydoğu, güneybatı ve kuzey kesimleri dışında düzenli yağmur görülmez. İç kesimde yüksek buharlaşma oranı ve yüzey şekillerinin alçak oluşu yüzünden akarsular son derece azdır. Kıtanın en geniş akaçlama alanına sahip olan Murray Irmağı sistemi Nil’in yaklaşık üçte biri uzunlukta olmasına karşın, su akışı Nil’in ancak altıda birini bulur. Su kaybını önlemek için yapılan pek çok baraj gölü içinde en önemlisi Snowy Dağları hidroelektrik projesidir. Su toplama, sulama ve enerji üretimi amaçlı bu dev proje 1974’te tamamlanmıştır. Snowy Dağlarından denize doğru akan bazı akarsuların yönü Murray Havzasına çevrilmiştir. Büyük Artezyen Havzasında 25 bin su kaynağı saptanmıştır. Ancak havzaya giren su miktarı havzadan çıkan sudan düşüktür; yörenin hidrolojisi üzerine çalışmalar sürdürülmektedir. Murray Havzası ve öteki tortul havzalarda önemli yeraltı su kaynaklan bulunmakla birlikte, bunlar tam anlamıyla keşfedilmemiştir. Ülkenin orta kesimindeki Alice Springs önemli oranda su sağlar. Bütün bu sular genellikle çok tuzlu olup tuzdan anndırma işlemi de henüz pahalıya mal olmaktadır. Biyolojik kaynaklar. Kıtanın kendine özgü biyolojik kaynakları kısıtlıdır. Okaliptüs ağaçlanndan kâğıt yapımında, güneybatıdaki jarrah ve karri ormanlarından bıçkıcılık- ta, pek çok yöredeki el değmemiş yerel bitki örtüsünden de hayvan otlatmakta yararlanılır. Kıtanın kurak kesimi toplam hayvan varlığının ancak üçte birini banndı- nr. Dışandan getirtilen bazı sığır cinsleri iklim koşullanna uyum sağlamıştır. Ilıman bölgelere lucerne ve yonca gibi otlak bitkileri ekilmiştir. Ayrıca gübre olarak kullanılan süperfosfat ve toprağı geliştirici öteki katkı maddeleri sayesinde, Avustralya ot- laklan giderek daha verimli hale getirilmiştir. Enerji kaynakları. Büyük hidroelektrik enerji santrallannı işletebilecek yeterli su kaynaklanna sahip birkaç eyaletten biri olan Tasmanya, ülkenin hidroelektrik enerjisinin yansını karşılamaktadır. Bu konuda ileriye dönük önemli bir gelişme de beklenmemektedir. Ülkenin başlıca enerji kaynağı petrol ve madenkömürüdür. Kurulu elektrik kapasitesinin dörtte üçü termal enerji yoluyla elde edilmektedir. KIRSAL EKONOMİ. Dünyanın en büyük yün üreticisi ve önemli tahıl, süt ürünleri, et, şeker ve meyve üreticilerinden biri olan Avustralya, tarım ürünlerinin yaklaşık üçte birini dış ülkelere satar. Ekilen ve otlak olarak kullanılan topraklar, yararlanılan topraklann ancak yüzde 10’unu oluşturur. Bunun nedeni başta su kıtlığı olmak üzere,
toprak türlerinin ve topografyanın elverişsizliğidir. Hayvancılık. Avustralya’nın tanma aynlmış topraklarının yansında koyun beslenir. Dünyadaki yün koyunu varlığının altıda birini barındıran Avustralya dünya yün üretiminde dörtte bir oramnda bir paya sahiptir. Avustralya koyunlannın büyük bölümünü ülkenin iklim düzensizliklerine uyum sağlamış olan, yününün kalitesiyle ünlü Merinos cinsi oluşturur. Geri kalanlar özellikle etleri için yetiştirilen Avustralya ve İngiliz kırmalandır. Koyunlann yaklaşık üçte biri otlatma kuşağı olarak bilinen ve yılda 380 mm’den az yağış alan kesimde yetiştirilir. 950 mm’ye kadar yağış alan yörelerde koyunculuğun yanı sıra buğday ekimi yapılır. Avustralya’
daki koyun sürülerinin yüzde 40’ını banndı- ran buğday-koyun kuşağında daha çok Merinos dışındaki koyun cinsleri yetiştirilir. Ülkenin çok ve düzenli yağış alan yörelerinde yetiştirilen koyunlar en kaliteli yünü verirler. Kuzu ve koyun eti üretiminde ise Victoria başta gelir. Sığırcılık değişik iklim bölgelerinde yapılır. Yüksek yağış alan zengin otlaklar besi sığırlanna aynlmıştır. Besi sığırcılığı daha çok Queensland ve Yeni Güney Galler’in ılıman ve büyük otlaklannda yapılır. Kuzeye yakın zamanlarda getirtilmiş olan zebu ve Brahman cinsi sığırlar kısa sürede tropik otlaklara uyum sağlamıştır. ABD’den getirtilen Santa Gertrudis cinsinden de iyi sonuç alınmaktadır. Süt sığırcılığı ılıman kuşağın çok yağış alan kıyı kesimlerinde yapılır. Tarım. Avustralya’nın en önemli tahıl ürünü buğdaydır; hemen ardından arpa ve yulaf gelir. Orta derecede yağış alan yerlerde ve çoğu kez koyunculuk da yapılan çiftliklerde yetiştirilen tahılların tanesinden un, yeşil saplanndan ve samanından hayvan yemi elde edilir. Buğdaydan sonra Avustralya’nın en önemli tarım ürünü olan şeker, Yeni Güney Galler ve Queensland kıyılanndaki küçük çiftliklerde yetiştirilen şekerkamışından elde edilir. Ormancılık, balıkçılık. Avustralya’da ticari olarak işletilmeye elverişli milyonlarca dönümlük ormanların yanı sıra yerel gereksinimleri karşılayan küçük ormanlar da vardır. Büyük ormanların çoğu Avustralya’
mn güneydoğu, doğu, batı, güneybatı kıyıla- n ve kıyıya yakın dağlık bölgeleri ile Tasmanya’da bulunur. Başlıca ağaç türü olan okaliptüsün dayanıklı kerestesi inşaat ve ambalaj sanayisinde kullanılır. Avustralya’yı çevreleyen denizlerde ve kıtanın ırmaklarında kefal, morina, çapak balığı, tatlısu levreği, ton, lutjanidae, mezgit, yassı kafa, denizkulağı, uskumru ve som balığı avlanır. Batı Avustralya kereviti dünya çapında ünlüdür. 1978’de kıtayı ve Dış Topraklan çevreleyen 200 millik bir avlanma alanı saptayan Avustralya, bu bölgedeki balık ve öteki canlı türlerinin bakımını da üstlenmiştir. SANAYİ. Tarımsal sanayi. Tanm sektörünün GSMH’ye katkısı yüzyılın ortalanna göre üçte ikilik bir düşüşle yüzde 5 düzeyine inmiştir. Tarım sektöründe çalışanların sayıca çok azalmasına karşın, tarımsal üretim II. Dünya Savaşı’ndan bu yana yüzde 80’lik bir artış göstermiştir. İhracat gelirlerinin yüzde 10’unu yün üretimi sağlar. Sık sık görülen kuraklıklar yüzünden inişli çıkışlı bir grafik çizen buğday üretimi yerine sığırcılığa ağırlık verilmesi sonucu, Avustralya dünyanın başlıca et ihracatçılarından biri haline gelmiştir. Ormancılık ve balıkçılık gelirleri GSMH’nin ancak yüzde l ’ini oluşturmaktadır. Madencilik. Avustralya, kısmen ithal ettiği petrol ve doğal gaz dışında, maden gereksi
nimini büyük ölçüde kendi kaynaklanndan karşılar. Maden rezervleri ve üretimi, çoğu madenlerin ihraç edilmesine elverecek bir düzeydedir. Maden ihracatı gelirlerinin dörtte üçü kömür ve demirden sağlanır. Aynca gümüş, kurşun, çinko, bakır, altın, nikel, boksit ile yol yapımında kullanılan kırıktaş ve çakıl, kil, kireçtaşı ve yapı taşı gibi inşaat malzemeleri de ekonomiye önemli bir katkıda bulunur. İmalat sanayisi. İmalat sanayisi 1950’lerden bu yana olağanüstü bir gelişme göstermiştir. Hassas makineler, bazı elektrikli gereçler ve karmaşık bilimsel aletler gibi çok özel ürünler dışında, iç pazarda sürümü olan hemen her tür mal yerel olarak üretilir. Bu sanayilerin çoğu yüksek gümrük duvarlanyla korunmayı gerektirmeyecek ölçüde gelişmiştir. Ülkedeki işgücünün beşte biri imalat sektöründe çalışır. Mühendislik, kara taşıtlan, petrol antma, petro-kimya ve inşaat malzemesi üretimi özellikle gelişmiş sanayi kollandır. Motorlu taşıt üretimi Avustralya ekonomisinde önemli bir yer tutar. Dünyada kişi başına düşen motorlu taşıt bakımından ilk sıralarda yer alan Avustralya’da, bu araçların çoğu yerel olarak üretilir ya da monte edilir. Demir ve çelik üretimi Broken Hill Propri- etary Company’nin tekelindedir. Öteki önemli sanayi kollan arasında, kimyasal maddeler, dokumacılık ve ev gereçleri sayılabilir. BANKACILIK VE TİCARET. Avustralya’nın para birimi 100 cent’ten oluşan Avustralya Dolan’dır ($ A). 1980 başlannda hükümetin büyüme hızını ve enflasyonu yavaşlatmak için aldığı önlemlere karşın, ülkeye giren dış sermaye yüzünden yıllık enflasyon hızı yüzde l l ’den aşağıya düşürülememiştir. Hükümet 1970’ler boyunca açık veren bütçeyi 1981’de harcamalan kısarak dengelemeyi başarmıştır. Avustralya’nın bankacılık sistemi büyük ölçüde İngiliz modeline göre kurulmuştur. Avustralya Merkez Bankası, özel ticaret ve tasarruf bankalan, Avustralya Uluslar Topluluğu Kalkınma Bankası, Avustralya Doğal Kaynaklan Geliştirme Bankası ve Avustralya Sanayi Destekleme Bankası sistemin başlıca kuruluşlannı oluşturur. Bir devlet kuruluşu olan Avustralya Uluslar Topluluğu Bankacılık Şirketi’ne bağlı ticaret, tasarruf ve kalkınma amaçlı üç banka vardır. Avustralya Doğal Kaynakları Geliştirme Bankası madencilik projelerini finanse eder; Sanayi Destekleme Bankası yatınma girişen yeni sanayicilere uzun vadeli krediler açar. Avustralya Merkez Bankası para politikası uygulamalan aracılığıyla gerektiğinde enflasyonist baskılan yumuşatıcı önlemler alır. Avustralya para piyasasının önemli bir unsuru da finansman kuruluşlarıdır. İzlenen resmî para politikasının bankacılık sistemi üzerindeki kısıtlayıcı etkilerinin bir sonucu olarak ortaya çıkmış olan bu kuruluşlar, 1950’lerden bu yana çok gelişmiştir. Belli- başh Avustralya bankalannm yanı sıra, pek çok yabancı banka da Avustralya para piyasasına girebilmek için hisse yoluyla bu kuruluşlara ortak olmuştur; federal yönetim ülkede yabancı banka kurulmasına izin vermemektedir. Avustralya gelişmiş bir kısa vadeli para piyasasına sahiptir. Çeşitli ticaret bankalan teminat verme, şirket tahvilleri çıkarma ve pazarlama, şirketlerin tasfiye ve birleşme işlemleri, portföy yönetimi gibi hizmetleri de yerine getirir. Sigorta şirketleri, borç sandıkları, tanmsal kredi kuruluşlan ve inşaat kurumlan da para piyasasında önemlibir rol oynar. Her eyaletin bağımsız borsa- lan vardır. Ayrıca merkezi Sidney’de olan Avustralya Birleşik Tahvil Borsası da şubeleri aracılığıyla eyaletlerde etkinlik gösterir. 1980’lerin başında ihracat gelirleri ithalat giderlerini aşan Avustralya’nın GSMH’sinin yedide birini ihracat girdileri, ihracat girdisinin beşte birini de madenler oluşturur. Öteki önemli ihracat kalemleri arasında yün, et, buğday ve mamul ürünler sayılabilir. İthal edilen başlıca ürünler makine, ulaşım araç ve gereçleri, kimyasal ürünler ve petrol ürünleri, yiyecek ve içecekler, ham petrol ve doğal gazdır. Avustralya’nın ticaret yaptığı ülkelerin başında Japonya gelir. Ayrıca ABD, Ortak Pazar ülkeleri (özellikle İngiltere), Yeni Zelanda ve Asya ülkeleriyle de ticaret ilişkileri vardır. EKONOMİNİN YÖNETİMİ. Avustralya’nın özel sektör ağırlıklı ekonomisinde devlet de önemli rol oynar. Sermaye yatırımlarının büyük bölümü özel sektör eliyle yürütülür. Buna karşılık posta idaresi, uluslararası havayolları, Avustralya Uluslar Topluluğu Bankacılık Şirketi, Avustralya Deniz Nakliyat Komisyonu, elektrik ve gaz dağıtım şebekeleri devletçe işletilir. Bütçeye dayalı malı politikalar ve para politikaları aracılığıyla ekonomiye yön veren hükümetin bu alandaki başlıca karar oluşturma odaklan Merkez Bankası ile Maliye Bakanlığı’dır. Avustralya’da federal ve eyalet yönetimleri ile yerel yönetimler ayn ayn vergi toplar. Gelir, gümrük, tüketim ve satış vergileri federal yönetimin elindedir. Eyalet yönetimleri de pul, taşıt, emlak ve alkollü içkiler gibi çok değişik vergileri toplama yetkisine sahiptir. AvustralyalI işçilerin hemen hepsi sendikalıdır. İşçi-işveren anlaşmazlıklannı çözmek için geliştirilmiş olan özel hakemlik sistemi pek tutmamıştır; sendikalar işverenlerle doğrudan görüşmeyi yeğlemektedir. ULAŞIM. Ülkenin büyük, nüfusun az oluşu nedeniyle Avustralya’da ulaşım pahalıdır. İşgücünün önemli bir bölümünün ulaşımda çalışması da aynca sorun olmaktadır. Ülkenin önemli karayolu ve demiryolu hatlan, Avustralya’nın doğrudan İngiltere ile ticaret yapan ayn ayn kolonilerden oluştuğu 19. yüzyılın ikinci yarısında kurulmuştur. Bu hatlar yalnızca önemli limanlarla bağlantılı olduğundan, iç ulaşım uzun yıllar yetersiz kalmıştır. Üç farklı ray sisteminin kullanılması, 1970’lere değin ulaşımın ancak aktarmalarla sağlanabilmesine yol açmıştır. Bütün bunlara karşın, Avustralya başta güneydoğu eyaletleri olmak üzere, oldukça gelişkin bir ulaşım ağma sahiptir. Avustralya’da ulaşım amacıyla yararlanılabilecek suyollan yok gibidir. Demiryolla- nnm yapımından sonra kısıtlı olan ırmak taşımacılığından bütünüyle vazgeçilmiştir. Öte yandan ülkenin koşullan hava taşımacılığına çok uygundur. Mesafelerin uzak oluşu, yüksek dağların bulunmayışı ve havanın sürekli açık olması nedeniyle uçuşlar ucuz ve güvenlidir. Karayollan ve demiryollan eyalet yönetimlerince işletilir; deniz ve hava ulaşımı ise federal yönetimin sorumluluğu altındadır. 1946’da kurulmuş olan Avustralya Ulaşım Danışma Konseyi ulusal hatlardaki ulaşımın eşgüdüm içinde yürütülmesini sağlar. Karayollan ağının odaklan önemli limanlar ve Sidney, Melbourne, Brisbane, Adela- ide ve Perth gibi eyalet merkezleridir. Eyalet merkezlerini birbirine bağlama çalış- malan halen sürmektedir. Kıtayı doğudan batıya ve kuzeyden güneye geçen karayolla- nnın ikisi de trafik yükünü kaldırmaktan uzaktır. Avustralya da, sanayileşmiş Batılı ülkeler gibi, hızla artan otomobil sayısının yol açtığı trafik sorunuyla karşı karşıyadır.
Her eyaletin kendi demiryolu kuruluşu vardır. Avustralya Ulusal Demiryolları ise federal yönetimce işletilir. Madencilik, ta- nm ve sanayi kuruluşlanna hizmet veren bazı özel demiryolu hatlan-da vardır. Sidney ve Melbourne’da kent içi ulaşımın bir bölümü elektrikle işleyen metro ve banliyö demiryolu hatlarıyla sağlanır. Avustralya’daki 70 kadar ticari limanın çoğu doğu kıyılannda yer alır. Kıtanın öteki kesimlerinde doğal liman yok denecek kadar azdır. Dünyanın başlıca limanlanndan olan Sidney’i Port Hedland, Melbourne, Fremantle, Newcastle, Brisbane, Hay Burnu, Port Walcott, Gladstone, Port Kembla ve Port Adelaide izler. Deniz nakliyatı büyük ölçüde yabancıların elindedir; eya- letlerarası kıyı taşımacılığını ise AvustralyalI şirketler üstlenmişlerdir. Devlet havayollan Quantas Ainvays taşımacılıkta dünyada ilk sıralarda yer almaktadır. Uluslararası havalimanlan Sidney, Melbourne, Brisbane ve Adelaide’dedir. İç uçak seferleri federal yönetimce işletilen Trans-Australia Havayollan (TAA) ile özel sektörce işletilen Ansett Airlines tarafından yürütülür. Avustralya dünyanın en ucuz, en güvenli ve en gelişmiş iç uçak seferleri ağlanndan birine sahiptir.