Franklin, Aretha, lakabı soul kraliçesi
(d. 25 Mart 1942, Memphis, Tennessee, ABD), ABD’li gospel ve blues şarkıcısı, besteci. Beyaz dinleyiciler arasında da yaygın ün kazanan ilk “soul” şarkıcılann-dandır.
İki yaşındayken ailesiyle birlikte Detroit’e yerleşti. Ünlü bir dinsel uyanış hareketi vaizi olan babasının görev yaptığı kiliseye birçok tanınmış Siyah şarkıcı gelirdi. Frank-lin’lerin konukları arasında Mahalia Jackson, James Cleveland, B. B. King, Dinah Washington gibi yıldızlar vardı.
İlk plağım 12 yaşındayken dolduran Franklin, liseyi bitirdikten sonra profesyonel şarkıcı olmaya karar verdi. Önceleri yalnızca Siyahların gittiği ve Siyah müzikçi-lerin çalıştığı, chitlin circuit denen kulüplerde şarkı söyledi. Gospel, caz ve blues’ un bileşimi olan bir müzik yapıyordu. Bu tür müzik öteden beri beyaz şarkıcılarca, oldukça sulandırılmış bir biçimde beyaz dinleyici kitlelerine sunuluyordu. Franklin 1967’de büyük bir ilgiyle karşılanan “I Never Loved a Man”, “Baby, I Love You” ve “Respect” gibi bir dizi şarkıyla popüler müzik piyasasının en önemli şarkıcıları araşma girdi. “Respect” adlı şarkısı yurttaşlık haklan hareketinin marşı haline geldi. Franklin sonraki yıllarda da popüler müzik alanındaki yerini korudu ve birçok Grammy Ödülü kazandı.
Franklin, Benjamin, takma adı richard saunders (d. 17 Ocak 1706, Boston – ö. 17 Nisan 1790, Philadelphia), Amerikalı basımcı, yayımcı, yazar, mucit, bilim adamı ve diplomat. Amerikan kolonilerinin İngiltere’den bağımsızlığını kazanması ve Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi ile ABD Anayasasının hazırlanmasındaki rolüyle tanınır. Franklin sobasını, çift odaklı gözlüğü ve paratoneri icat etmiş, elektrik alanındaki deneyleriyle bilime katkıda bulunmuştur.
On yedi çocuklu bir sabun ve mum imalatçısının onuncu oğluydu. On yaşında okulu bıraktı, 12 yaşındayken ağabeyi Wil-liam’ın yanına çırak olarak girdi. Önce Philadelphia’da, daha sonra gelecekteki kayınpederi Pennsylvania valisi Sir William Keith’in yardımıyla 1724’te gittiği Londra’ da basım işinde çalıştı.
1725’te A Dissertation on Liberty and Necessity, Pleasure and Pain’i (Özgürlük ve Zorunluluk, Zevk ve Acı Üzerine Bir Tez), yazdı. Sonradan, yaşamındaki yanlışlardan biri olarak niteleyeceği bu kitapçıkta, insanın aslında gerçek bir seçme özgürlüğü bulunmadığı için, ahlaki olarak davranışla-nndan sorumlu tutulamayacağını savunuyordu. 1726’da gezici yüzme öğretmenliği yapmak üzere Londra’dan aynlmaya karar verdi. Ama Londra’ya gelirken gemide tanıştığı Quaker tüccar Thomas Denham’ dan, yüklü bir komisyon karşılığında onun
Franklin, Sir John 358
Benjamin Franklin, Joseph-Sitfred Duplessis’in portre çalışması, y. 1784
New York Historical Society
Philadelphıa’daki dükkânında çalışması için öneri alınca Amerika’ya döndü. 1727’de, siyaset, felsefe, bilim, iş ilişkileri gibi konuların tartışıldığı Junto ya da Deri Önlük Kulübü’nü kurdu. O sırada, Londra’ya gitmeden önce tanıştığı Keith’in kızı Deborah ile yeniden karşılaştı. Deborah evlenmiş, ama kocası onu terk etmişti. Franklin, onunla evlenmek üzereyken bir başka kadınla evlilik dışı ilişkisinden bir oğlunun olacağını öğrendi. Gene de oğlu William’in doğumundan önce 1 Eylül 1930’da Deborah’yla evlendi. İki çocukları oldu; William da aynı evde büyüdü. Franklin yaklaşık 1729’da Pennsylvania ve öteki bazı koloniler için kâğıt para basmaya başladı. 1729’da bir koloni gazetesi olan Pennsylvania Gazette’i, 1732’de de basiret, çalışkanlık ve dürüstlüğü öven özdeyişlerin yer aldığı Poor Richard’s Almanac’ı yayımlamaya başladı. Yarattığı Poor Richard (Yoksul Richard) tipi, eğitimsiz, ama görmüş geçirmiş, çekirdekten yetişme bir filozoftu. Franklin 1732-57 arasında yönetmenliğini yaptığı Almanac’ta Richard Sounders imzasıyla yazılar yazdı. Önceleri sönük ve şaşkın bir astronomi bilgini olan Richard tipi, kısa zamanda Franklin’in ünlü Poor Rjchard’ına dönüştü.
1740’larda elektrik yeni ve gözde bir buluştu. Philadelphialılar elektriği Franklin’in mektuplaştığı bir İngilizin gönderdiği elektrik motoruyla tanımışlardı. 1746-47 kışında Franklin ve üç arkadaşı elektrik konusunda deneylere başladılar. Yaptıkları deney ve makineleri İngiltere’deki arkadaşlarına yazdıkları mektuplarda anlattılar. Bu mektuplar Londra’daki Royal Society’ye ulaştırıldı ve Gentleman’s Magazine’de yayımlandı, daha sonra da 1751’de Experiments and Observations on Electricity (Elektrik Üzerine Deneyler ve Gözlemler) adı altında bir kitapta toplandı. 1752’de Franşızcaya çevrilen kitabın daha sonra dört İngilizce baskısı ve iki Fransızca baskısı daha yayımlandı; kitap 1758’de Almancaya, 1774’te İtalyancaya çevrildi.
Franklin bilim adamı olarak da hızla ünlendi. Şimşek ile elektrik arasındaki özdeşliği saptadığı deneyi, fırtınalı bir havada uçurtma uçurarak gerçekleştirmişti. Bu deneyden hareketle paratoneri buldu. Elektrikle ilgili birçok terimi de (örn. pozitif, negatif, elektrik pili, iletken) ilk kez o kullandı. 1736-51 arasında Pennsylvania meclisinde kâtip, 1737-53 arasında Philadelphia posta müdürü olarak görev yaptı. 1743’te tüm kolonilerdeki bilim adamlarına “sürekli mektuplaşma” çağrısında bulundu. 1748’de kurduğu Franklin and Hail Yayınevi kendisine büyük servet kazandırdı. Etkinlik alanını sürekli genişleten Franklin,
paralı güvenlik örgütü, gönüllü bir itfaiye, bir kitaplık, bir hastane, bir sigorta şirketi ve daha sonra Pennsylvania Üniveráitesi’ne dönüşen Philadelphia Akademisi’ni (1751) kurdu. 1753’te tüm kuzey kolonilerinin posta hizmetlerinden sorumlu posta müdürü yardımcısı oldu.
Franklin’in 1748 öncesindeki en önemli siyasal girişimi, koloniyi olası bir Fransız ya da İspanyol saldırısına karşı savunmak amacıyla bir milis örgütü kurmaktı. O tarihten sonra koloniler arası ilişkilerle yakından ilgilenmeye başladı. 1754’te Albany Kon-gresi’nce benimsenen “Birleşme Planı”nda, Fransız tehlikesine karşı ortak bir savunma örgütlemek ve Yerlilerin yeni yerleşenlerle ilişkilerini denetlemek üzere birkaç koloninin temsilcilerinden oluşan bir genel meclis öneriyordu. Ama ne koloni meclisleri, ne de kralın danışmanları bu birliğe hazırdı. Önerisi mantıklı olsa da siyasal güç yapısı ona karşıydı. Kimilerine göre bu, Franklin’ in tüm siyasal yaşamını yönlendiren bir çelişki oldu.
Franklin 1757 ilkbaharında, koloni meclisinin temsilcisi olarak Londra’ya gitti; meclisin amacı, koloninin beratına göre Pennsylvania topraklarının sahibi durumunda olan Penn ailesinden vergi almaktı. Bu sorunu bir çözüme bağlamak için Ağustos 1762’ye değin Londra’da kaldı. Meclis, Fransız ve Yerli Savaşı’nda (1754-63) sınır savunması için gerekli kaynaklan bulmak amacıyla bu topraklan vergilendirmek istiyordu. Penn ailesi ya bunu kabul edecek ya da yönetim biçimi değişecekti. Sonunda Franklin bir uzlaşma sağladı. Penn’ler işlenmiş topraklar için vergi ödemeyi kabul ettiler. Franklin bu ilk diplomatik görevinde The Interest of Great Britain Considered with Regard to Her Colonies and Acquisitions of Canada and Guadeloupe’u (1760; Büyük Britanya’nın Kolonileri Konusundaki Çıkarlarının Değerlendirilmesi ve Kanada ile Guadeloupe’un Alınması) yazdı. Kitapta savaş sona erdiğinde Kanada’mn ilhak edilmesi gerektiği görüşünü savundu. Yedi Yıl Savaşı’nın (1756-63) ardından imzalanan Paris Antlaşması’yla (1763), Kanada İngiltere’ye bırakıldı.
Birleşme Plam’nda da, vergilendirme konusunda seçilmiş meclislerin yetkili olduğunu savunan Franklin, Damga Yasası tasarısına önceleri şiddetle karşı çıktı. Ama tasarı yasalaştığı zaman muhalefet etmekten vazgeçip yasanın uygulanmasına katılması koloni içinde büyük tepkilere yol açtı. Hatasını anlayan Franklin yasanın iptali için Londra’da bir kampanya başlattı. Avam Kamarası’nda yaptığı konuşmalarla saygınlığını yeniden kazandı. Yarı dost, yarı düşman bir topluluğun karşısında 174 soruyu yanıtlarken sürekli olarak kolonilerin kendi vergilerini kendi meclislerinin koyması gerektiğini vurguladı.
1764’te yeni bir berat için gelmiş olduğu Londra’da kalarak Perinsylvania’nın yanı sıra Georgia (1768), New Jersey (1769) ve Massachusetts’in de Londra temsilciliğini yürüttü. İngiltere’de, Parlamento’da reform yapılmasını savunan sanayiciler ve muhaliflerin oluşturduğu Whig Partisi’nin de desteğini kazandı. Bu arada kendi kendini yöneten uluslardan oluşan bir Britanya İmparatorluğu düşüncesinin gerçekleşmeyeceğini yavaş yavaş anlıyordu. Amerikalıların isteklerini Ingiliz dostlarına ve kamüoyuna iletebilmek için elinden geleni yaptı. 1765-75 arasında güncel sorunlar üzerine gazetelerde 126 makale yazdı. Bunlardan biri “Rules by Which a Great Empire May be Reduced to a Small One” (Büyük Bir İmparatorluğu Küçük Bir İmparatorluğa Dönüştürmenin Yolları) başlığını taşıyordu.
1775’te, savaş çıkabileceğini hissederek i Londra’dan ayrıldı. Philadelphia’ya gelir gelmez İkinci Kıta Kongresi’ne delege seçil-, ; di. Bu kongrede Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi’ni hazırlayan, Kanada’yı Amerika’nın yanında savaşa sokmaya çalışan ko- ■ misyonlarda görev yaptı.
Eylül 1776’da Kongre, ekonomik ve askeri yardım istemek üzere aralarında Franklin’in ; de bulunduğu üç kişilik bir komisyonu, Fransa’ya gönderdi. Franklin, Fransız dışişleri bakanı Charles Gravier ile görüşmelere başladı ve kısa zamanda Fransa’da kahra-‘ man oldu. Diplomatlar, bilim adamları, masonlar, şık kadınlar çevresini sardı; nere-‘ deyse bir Franklin kültü doğdu.
Franklin, Amerikan Bağımsızlık Savaşı’ nın (1775-83) sonunda İngiltere ile barış görüşmelerini sürdürmek üzere seçilen diplomatlardan biriydi. 1787 Philadelphia (Anayasa) Kurultayı’nda Franklin’in tek meclis ve başkanlık sistemi yerine bir kabine hükümeti önerisi kabul görmedi. Sonunr da kendisininki de içinde olmak üzere tüm ; karşı önerilerin geri çekilmesini ve hazırlanmış olan anayasa taslağının kabul edilmesini önerdi.
Siyaset, iktisat, felsefe, din ve bilimselV konulardaki birçok yapıtı arasında A Modest Enquiry into the Nature and Necessity of a Paper Currency (1729; Kâğıt Paranın, Niteliği ve Gerekliliği Üzerine Alçakgönüllü Bir İnceleme), Observations Çoncerninj>-the Increase of Mankind (1755; İnsan Soyunun Sayıca Çoğalması Hakkında Gözlemler), Journal of the Negotiations for Peace (1782; Barış Görüşmeleri Günlüğü) sayılabilir. Franklin’in Autobiography (1771-88) adlı özyaşamöyküsü Türkçede Benjamin Franklin, Otobiyografi (1944) adıyla yayımlanmıştır.
