Gambiya ırmağı

Batı Afrika’da ırmak. Gine’de Futa Calon yaylalarında doğan Gambia ırmağı, kuzeye ve batıya doğru Senegal ile Gambiya’da akar, Banjul yakınında Atlas okyanusu¬na dökülür. Orta çığırında en büyükleri Elephant ve McCarthy adaları olan birçok ada yeralır. 1 125 km olan çığırının, denize döküldüğü yerden iç kesimde Kunta- ur’a kadar 242 km’si açık deniz gemilerinin girmesine elverişli olduğundan, önemli bir ticaret yolu oluşturur.
gamet: Bk. EŞEYÜK HÜCRESİ.
Gamow, George Anthony
Rus asıllı ABD’li fizikçi (Odesa 1904-Colorado 1968). Leningrad Üniversitesi’nde fizik dersleri veren George Anthony Gamow, ABD uyruğuna geçerek (1939), Washington Üniversitesi’nde kuramsal fizik profesörlü-ğüne getirildi. Atomun yapısı üstüne, özellikle çekirdek girişini (Gamow doruğu ya da çanağı) koruyan ve elek-tronlardan ileri gelen potansiyel engeli üstüne önemli çalışmalar yaptı. Nükleer izomerliği açıkladı. Radyoak- tivite yasalarının kuramsal bir açıklamasını yaptı. Çeşitli üniversitelerde ders verip, bilimsel verileri halkın anla- yacağı bir biçimde açıklayan yapıtlarından ötürü UNES CO’nun Kalinga Ödülü’nü aldı (1956).
Rus asıllı, ABD’li nükleer fizikçi George Anthony Gamow, özellikle soyut fizik kuramlarını herkesin anlayabileceği biçimde anlattığı kitaplarıyla ün salmıştır.
Başlıca yapıtları: Structure of Atomic Nucleus (Atom Çekirdeğinin Yapısı, 1931),Atomic Energy in Cosmic and Human Z./Yie(Kozmik Yaşamda ve İnsan Yaşamında Atom Enerjisi, 1946), Theory of Atomic Nucleus and Nuclear Energy (Atom Çekirdiği Kuramı ve Nükleer Enerji, Crihchtfield’le, 1949), Thirty Years That Shook Physics (Fiziği Sarsan Otuz Yıl, 1966).
Gana
Batı Afrika’da, Atlas okyanusu kıyısında devlet. Batıda Fildişi Kıyısı, kuzeyde Burkina Faso, doğuda Togo’yla sınırlı olan Gana, güneyde Atlas okyanusuna bağlı Gine körfezine açılır. Eskiden Altın Kıyısı adıyla bir İngiliz sö¬mürgesi olan ülke, siyah Afrika’da bağımsızlığım ilk el¬de eden (6 Mart 1957) sömürgedir. Adı, Ortaçağ’da gü¬nümüzdeki ülke topraklarının kuzeybatı kesiminde ku-

GANA CUMHURİYETİ
GENEL BİLGİLER. Yüzölçümü: 238 539 km2. Başkenti ve en büyük kenti: Accra (1 781 600 nüf.; 1991 tah.).
TOPLUM YAPISI. Nüfusu (1990 tah.): 15 165 243; nüfus yoğunluğu: Km2’ye 63,6 kişi. Nüfus dağılımı (1990): Kentlerde % 32; kırsal kesimde % 68. Yıllık nüfus artış hızı (1990): % 3,2. Resmi dili: İngilizce. Başlıca dinler: Hıristiyan, yerel din¬ler, İslâm.
EĞİTİM VE SAĞLIK. Okuma yazma oranı (1985): Yetişkin nüfusun % 53’ü. Üniversite sayısı (1991):
2. Hastane yatak sayısı (1981): 20 582. Hekim sa¬yısı (1984): 1 900. Ortalama ömür (1990): Kadın¬larda — 56; erkeklerde — 52. Bebek ölüm oranı (1990): 1 000 canlı doğumda 89.
EKONOMİ. GSMH (1990): 5,8 milyar dolar; kişi başına ulusal gelir 380 dolar. Etkin nüfusun dağılı¬mı (1986): Tarım — % 55; ticaret, yönetim ve hiz¬metler— % 27; sanayi — % 18. Dış ticaret (1990): Dışalım — 1,2 milyar dolar; dışsatım — 826 milyon dolar. Ticaret yaptığı başlıca ülkeler: ABD, İngiltere, Almanya. Para birimi: 1 cedi – 100 pesava.
YÖNETİM. Türü: Başkanlık tipi cumhuriyet. Yasa¬ma gücü: Millet Meclisi. Yönetim bölümlenmesi. 8 bölge ve Accra anakent belediyesi.
ULAŞIM. Demiryolları (1988): Toplam 953 km. Karayolları (1985): Toplam 28 300 km. Başlıca li-manları: 2.
GANA
Demiryolu
Başkentlerin altı çizilmiştir
En Yüksek ya da Alçak Noktalar
Yalnızca önemli kentler yazılmıştır
Altında
J( * N I
(Altta) Akosombo barajındaki hidroelektrik santralı, Gana’nın gerek sanayide, gerek evlerde kullanılan elektrik gereksinmesinin tümünü karşılamakta, Benin ve Togo’ya da bir miktar enerji satılmaktadır. 1964’te tamamlanan Akosombo barajıyla, ülkenin ana protein kaynağı balıkların tutulduğu Volta gölü oluşturulmuştur.
rulmuş krallıktan (Bk. GANA KRALLIĞI) kaynaklanır YUZEYŞEKİLLERİ, İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ
Gana’nın büyük bölümü düzlüklerden oluşur: Ülkenin yarısından çoğunda yükselti 150 m’nin altındadır. Do¬ğu sınırı boyunca uzanan Akvvapim tepelerinde ortala¬ma yükselti 460 m’yi bulur; ülkenin en yüksek noktası (885 m) olan Afadjato dağı da doğu sınırında yeralır. 550 km uzunluğundaki kıyının büyük bölümü kumsal¬larla kaplıdır; kumsalların arkasında ovalar ve tuzlu sulu denizkulakları yayılır. Kıyıdan iç kesimlere doğru uza¬nan ve ülkenin yaklaşık üçte birini kaplayan orman ku¬şağının kuzeyinde, savanalar ve yükseltileri 120-400 m arasında değişen ovalar yeralır.
İklim. Gana tropikal iklim egemenliğinde bir ülke ol-makla birlikte, iki hava kütlesinin (biri kuzeydeki Büyük Sahra’nın sıcak, kuru ve tozlu kara havası kütlesi, öbü-rüyse güneydeki Atlas okyanusunun sıcak ve nemli de-niz havası kütlesi) etkisinde kalır; bunun sonucunda da, yağış miktarları güneybatıda 2 025 mm’den Büyük Sah¬ra etkisinin en güçlü biçimde duyulduğu kuzeyde 1 000 mm’ye kadar değişir. Sıcaklıklarda değişiklik yoktur: Yıllık sıcaklık ortalaması 25 °C dolayındadır.
Irmaklar. Volta ırmağının havzası, ülkenin güneybatı üçte birinin aşağı yukarı tümünü kaplar (Akosombo ba-rajıyla yapay olarak oluşturulmuş Volta gölü, ırmak bo-yunca kuzeybatıya doğru 400 km boyunca uzanır ve ülke yüzölçümünün yaklaşık % 3’ünü kaplar). Öbür iki büyük ırmak Tano ve Pra, doğrudan doğruya denize akarlar.
Bitki örtüsü. Gana’nın doğal bitki örtüsü güneybatıda tropikal yağmur ormanı, daha kurak olan kuzeydeyse savanalardır; savanaların büyük bölümü ağaçlar serpiş- ^ tirilmiş çayırlar biçimindedir. Savana bölgesi güneye, kıyıya doğru uzanır. Tropikal ormanların büyük bölü¬mü, tarla açmak amacıyla yok edilmiştir TOPLUM YAPISI
Gana’daki 75’i aşkın etnik topluluğun başlıcalarını Akanlar, Eveler, Galar ve Mole-Dagbaniler oluşturur. Aralarında geniş kültür benzerlikleri bulunmasına karşı-lık, aile sistemi kurallarındaki ve yerleşme biçimlerinde¬ki farklılıklar etnik toplulukları birbirinden ayırır. Konu- şulan-diller, Nijer-Kongo dil ailesinin Gursan 1992 de yapılan halkoylamasından sonra yeniden çokpartıli sivil rejime dönme kararı alınıp, Kasım 1992*de yapılan seçimlerde, cumhurbaşkanlığına ye¬niden Jerry John Ravvlings seçildi. Aralık 1992’de yapı¬lan, muhalefet partilerinin çoğunun boykot ettiği se¬çimlerde, eski tek parti Ulusal Demokratik Parti çoğun¬luğu yeniden elde etti. 7 Ocak 1993’te Dördüncü Cum- huriyet’in kurulduğu ilan edilip, 22 Mart 1993’te, Ravv- lıngs’in cumhurbaşkanlığı meclis tarafından onaylandı.

Gana Krallığı
Batı Afrika da eski krallık. Batı Afrika’daki ilk büyük dev¬let olan Gana Krallığı, günümüzdeki Moritanya toprak¬larının güney kesiminde, Büyük Sahra’dan geçen önemli kervan yollarının üstünde yer alıyordu. X. ve XI. yy’larda en parlak dömenini yaşayıp, günümüzdeki Se- negal’in orta kesiminden Timbuktu’ya kadar uzanan bölgeyi egemenliği altına aldı. Kuzeyden gelen tuz, vb. mallar ile güneyden gelen altının ticaretini denetimi al¬tında tutması sayesinde büyük ölçüde zenginleştiyse de, 1076’ya doğru, Murabıtlar tarafından istila edildi. O tarihten sonra da varlığını sürdürmekle birlikte, gücü gün geçtikçe azaldı ve bir süre sonra ortadan kalktı.
Gance, Abel
Fransız sinema yönetmeni (Paris 1889-ay. y. 1981). Bir-kaç şiir kitabı yayınlayıp, tiyatro oyunları yazan Abel Gance, 1910’da sinemaya yönelip, senaryolar yazdı. 1915’te çektiği La Folie du Docteur Tube’de (Doktor Tube’ün Çılgınlığı) biçim değiştirici aynalardan yararla¬nıp, savaşa karşı barışçılığı savunan bir film olan ilk bü¬yük yapıtı J’Accuse’ü (Suçluyorum, 1919) çekti.
1922’deaile yaşamı üstüne büyük bir film olan LaRou- e’yu (Tekerlek) gerçekleştirip, gene epik bir film olan Napoleon vu par Abet’ı (Abel’in Gözüyle Napolyon, 1927; 1980’de Kevin Brovvnlovv tarafından yeniden kurgulandı) üç ekrana birden yansıtılmak için çekti.

Abel Canee.

Gand: Bk. gent.
Gandalar
Uganda’da halk topluluğu Bir Bambu dili konuşan, sayı¬ları 1 milyon kişi kadar olan Gandalar, Uganda’daki en
kalabalık etnik topluluğu oluştururlar. Kurmuş oldukları Buganda Krallığı’nda Victoria gölü çevresindeki, hattâ sömürgecilik dönemi Afrikası’ndaki aşamasırası en iyi düzenlenmiş, merkezden yönetilen bir sivil yönetim kurmuşlardır. Bölgenin en güçlü krallığı olan Bugan- da’nın başkenti Kampala, bölgenin İngiltere’nin hima-yesine girmesinden sonra, büyük bir ticaret merkezine dönüşmüş, İngiliz yöneticilerin en verimli toprakları verdikleri büyük toprak sahipleri ile köylüler arasında sık sık çatışmalar çıkmıştır.
Gandhara Krallığı
Günümüzdeki Pakistan’ın kuzey kesiminde eski yarı bağımsız krallık, İ.Ö. III. yy’da kurulan Gandhara Krallı-
ğı’nın toprakları, İ.Ö. V. yy’a doğru günümüzdeki Ra- valvindi’den Kabil’e kadar yayıldı. İ.Ö. Vi. yy’da Persle- rin istila ettikleri krallık, İ.Ö. 327’de Büyük İskender’in, çok geçmeden de Çandragupta Maurya’nın egemenli¬ğine girdi. İ.Ö. 95’te Saka sülalesi (İskitler), İ.S. 48 de Kuşiler tarafından ele geçirildi. VII.- VIII. yy’larda müs- lüman Araplartarafındanfethedildi. Başlıca kentiTaksi- la olan krallık, özellikle buddhacı heykel okuluyla ün¬lüydü.
Gandhi, İndira
Hintli kadın siyasetçi (Allahabad 1917-Delhi 1984). Cavaharlal Nehru’nun kızı olan İndira Gandhi, Hındıs tan’ın bağımsızlığı için oniki yaşındayken savaşıma baş-layıp, 60 000 çocuktan oluşan bir grup kurdu. İsviçre ve Oxford’da öğrenim görüp, Kongre Partisi’ne girerek (1938), siyasal etkinliği nedeniyle onüç ay hapis cezası¬na çarptırıldı. Mahatma Gandhi’nin görüşlerini benim¬seyen (ama Mahatma Gandhi’yle hiçbir akrabalığı yok¬tur) Feroze Gandhi’yle evlenince (1942), eşinin yürüt¬tüğü toplumsal kalkınma hareketine katıldı. Kongre Partisi başkanlığına seçilip (1959), Lal Bahadır Şastri ka¬binesinde Basın Yayın bakanlığı yaptı. Şastri ölünce (Ocak 1966) başbakanlığa getirilip, sosyalist eğilimli bir

Hindistan’ın ilk başkanı Cavahadal Nehru’nun kızı olan İndira Gandhi, yaklaşık yirmi yıl süreyle Hindistan siyasetine egemen olmuş, 1966-1977 ve 1980-1984 arasında başbakanlık yapmıştır.

yansızlık siyaseti benimseyerek, dil konusundaki tutu-culukla, iktisadi güçlüklerle, bölgesel toplulukların çı-karlarıyla savaştı; partisi içinde kendisine karşı muhale¬fetin artmasına karşın, 12 Mart 1967’de partisinin parla¬mento grup başkanlığına oybirliğiyle seçildi; ne var ki partinin sağ kanadı partiden koptu (1970) ve Anayasa Mahkemesi, parti örgütünü Gandhi’nin önderliğindeki sol kanada değil, partiden ayrılan sağ kanada verdi. Bu¬nun üstüne kurduğu Yeni Kongre Partisi, Mart1971 de¬ki genel seçimlerde ve Mart 1972’deki yerel seçimler¬de başarılı olunca, Temmuz 1969’da öne sürülmüş re¬form programını gerçekleştirmek amacıyla harekete geçti: Büyük bankaları, sigorta şirketlerini uluslaştırdı; mihracelerin aylıklarını ve ayrıcalıklarını kaldırdı. Ne var ki iktisadi önlemler alınmadığı için fiyatların hızla yükselmesi Gucerat ve Bihar eyaletlerinde ayaklanma¬lara (Şubat ve Mart 1974) yolaçtı. Dış siyasette, gün geç¬tikçe artan Hindistan-Pakistan geriliminde Hindistan’a siyasal destekler sağlamak amacıyla çeşitli diplomatik girişimlerde bulundu: SSCB-Hindistan Saldırmazlık Antlaşması (9 Ağustos 1971); Brüksel, Londra, Viyana, Washington, Paris ve Bonn’a yaptığı geziler; Bangladeş Cumhuriyeti’nin kurulması üstüne Hint birliklerinin geri çekilmesi için Mucibürrahman’Ia (Şubat 1972), savaş tutsakları sorunu için Ali Bhutto’yla (Haziran 1972) gö¬rüşmesi; Sri Lanka, Yugoslavya ve Kanada’ya yaptığı zi¬yaretler (1973); Sri Lanka ile Hindistan arasındaki deniz sınırı anlaşmazlığını sona erdiren antlaşmayı imzalama¬sı (28 Haziran 1974), vb. Allahabad Yüksek Mahkeme- si’nin, 1971 seçimlerinden sonra, bu seçimler öncesin¬de kamu araç gereçleri ve personelini kendi yararına kullandığını ve seçimlerin geçersiz olduğunu belirtmesi (12 Haziran 1975) ve altı yıl süreyle seçime katılmasını, kamu hizmetleri görmesini yasaklaması üstüne, önce istifa edeceğini açıkladıysa da, sonra vazgeçti. Ülkede karışıklıklar patlak verince birçok eyalette sıkıyönetim ilan edip, muhalefet liderlerini tutuklattı; basına (yerli
ve yabancı) sansür koydu; özgürlükleri kısıtladı. Devlet başkanı, başbakan ve parlamento başkanının seçim suçlarından yargılanmasını olanaksız kılan bir yasa çı-kartarak Yüksek Mahkeme kararını geçersiz saydıysa da Mart 1977’deki seçimleri yitirerek görevden ayrıl- mak zorunda kaldı. Ocak 1980/deki genel seçimleri ka- zanarak yeniden başbakanlığa getirildi; ama Sihlerin ayaklanmasını silah gücüyle bastırtması (ordu birlikleri¬nin Amritsar’da ateş açması, bine yakın sihin ölümüne yol açtı) sonucunda, kişisel muhafızları arasındaki iki sih tarafından öldürüldü.
Gandhi, Mahatma
Hindistan’ın ulusal ve dinsel önderi (Porbandar 1869- Yenı Delhi 1948). Zengin bir ailenin oğlu olan Mahatma (Yüce Ruh”) Gandhi (asıl adı Mohandas Karamçand Gandhi’dır), Londra’da yükseköğrenim görüp (1888- 1891), avukat olarak Güney Afrika’ye yerleşti (1893) ve Hintli azınlıkların haklarını savunmak için, İndian Opini- onx Young India gazetelerini kurdu. Güney-Afrika’da çektiği sıkıntılara karşılık, İngilizlere dürüst davrandı ve gerçeği onaylatmak” için “şiddete başvurma”yı savu-narak, sonunda Natal’deki Hintlilere oturma ve çalışma özgürlüğü verdirmeyi başardı. Hindistan’a dönünce ‘1919) aynı yöntemleri uygulayıp, İngilizler verdikleri sözleri tutmayınca, halkı pasif direnişe çağırdr Açlık grevleri, vergi ödememe, yönetimde görev almama, askerlik yapmama, vb. Siyasal etkisini, geleneksel kast-ların kaldırılmasına yönelik doğal dindarlığıyla pekişti- np birçok kez İngilizler tarafından tutuklandı. İngilte¬re de bir Yuvarlak Masa toplantısına katıldıysa (1932) da, Hindistan, ancak 1947’de bağımsızlığına kavuşabil¬di. Üstelik Kongre Partisi ile Müslüman Birliği arasındaki görüş ayrılıkları, Hindistan ile Pakistan’ın ayrılmasına ve savaşa yolaçtı.Gandhi, iç savaşın sona ermesi için giriş¬tiği son açlık grevi sırasında, bağnaz bir Hintli tarafından öldürüldü.