heterosiklik bileşikler

Halkasında iki ya da daha çok sayıda farklı element bu­lunan halkalı bileşikler. Doğada bulunan çok sayıda he­terosiklik (ya da ayrık halkalı) bileşiğin tümünün, kar­bon atomlarından ve bir ya da daha çok azot, oksijen ya da kükürt atomundan oluşan halkaları vardır. Epoksit- ler, laktonlar, laktamlar ile halkalı asit anhidritler ve ¡mit­ler gibi bazı halkalı bileşikler, genellikle heterosiklik sa­yılmaz; çünkü bunların tepkimelerinin birçoğu, açık zincirli bileşiklerin tepkimelerine benzer ve çoğunlukla halkanın açılmasına yol açar. Gene de, heterosiklik bi­leşikler son derece çeşitlidir. Bu bileşiklerin kimyası kar­maşıktır; laboratuvarlar bireşimlerinin yapılabilmesi için büyük beceri gerekir.

Azot içeren heterosiklik bileşikler, oksijen ya da kü­kürt içerenlere oranla doğada daha bol bulunurlar. Ana halkalı bileşiğe çok seyrek rastlanır; doğada oluşan he­terosiklik bileşiklerin çoğunun ayırıcı özelliği, farklı bi­çimlerde birçok yan zincir bulunmasıdır.

Doğada en yaygın bulunan heterosiklik bileşiğin, klorofildeki porfin halkası ve hemoglobinin hem bölü­mü olduğu düşünülmektedir. Bunların her ikisinde de halka (16 üyeli bir heterosiklik oluşturacak biçimde dört karbon atomuyla bağlanmış dört pirol halkası), ortada bir magnezyum ya da demir atomu bulundurabilecek büyüklüktedir. Bunlarla yakından ilişkili maddeler ara­sında sitokromlar ve protoporfirinler (sözgelimi halka­sında bir CH grubu eksik ©lan B₁₂ vitamini) ile kabuklu­ların kanında bulunan ve tıpkı hemoglobin gibi oksijen taşıyıcısı olan “hemosiyanin” adlı mavi protein sayılabi­lir. Hemosiyaninde, porfin halkanın merkezinde, de­mir atomu yerine bir bakır atomu bulunur.

Formülü C₄H₅N olan pirol de, iki tane karbon-kar- bon çift bağı bulunan beş üyeli bir halkadır. Pirol, zayıf bir bazdır; az çok aromatik kararlılığı bulunan ikincil bir amindir. Fazladan dört hidrojen atomu daha bulunan (ve hiç çift bağ içermeyen) ilgili bir molekül de “piroli- din” diye adlandırılır. Bu molekül, prolin ve hidroksip- rolin adlı aminoasitlerde bulunur. Furan (C₄H₄0), tio- pen (C₄H₄S) ve azot atomu ile kükürt atomunun bir CH grubuyla ayrıldığı 5 üyeli bir halka olan tiazol (C₃H₄NS), öbür heterosiklik bileşiklerden bazılarıdır.

6 üyeli piridin (C₅H؛N) halkası,aromatik ve zayıf bir bazdır. Nikotin, nikotinik asit (“niasin” de denir) ve piri- doksin gibi maddelerde bulunur. Pirimidin (C₄H₄N₂), ürasil, sitosin ve timinin ana bileşiği olarak RNA ve DNA’da bulunur; ayrıca, barbitürik asit ve tiaminde de vardır.