İNGİLİZ DEVRİMLERİ
İngiliz Devrimleri olarak adlandırılan olgu, temelde iki zamanlı bir devrimdir: 1642’den 1649’a kadar süren birinci kriz krallığın geçici olarak kaldırılmasına ve cumhuriyetin doğuşuna yol açtı; 1660 ile 1688 arasında, monarşinin kısa bir süre canlanmasının ardından, ikinci bir kriz patladı ve 1689’dan sonra, yasaya saygı ve keyfi yönetime yasak temeline dayalı parlamenter monarşiyi getiren Bili ofRights («Haklar Yasası») ile sonuçlandı. «Şanlı» devrim diye nitelenen bu devrim uzun süre bütün Avrupalı reformcularca örnek kabul edilmiştir.
Örnek bir devrim olarak nitelenen İngiliz Devrimi, yine de ça-tışmasız değildir: 1642’den 1660’a kadar, Britanya Adaları bağnazlığın düşünce serbestliğiyle yarıştığı, «paylaşımcıların toplumsal cömertliğinin mülkiyeti savunma engeline çarptığı bir şiddet dalgasına boyun eğdi. Dolayısıyla, bu anlamda, birisi radikal, öteki ılımlı iki devrim söz konusudur: birisi, CromweH’in diktatörlüğe dönüştürdüğü bir cumhuriyet doğurdu; kansız ve silahsız gerçekleşen ötekisi, ılımlı bir rejime ortam hazırladı. Sonuç olarak, benzeri devamı olmayan bu iki devrim, üçyüz yıldan bu yana, devrimci olmaktan çok reformcu nitelikler taşıyan bu adaların tarihinde öylece kalmıştır.
DİNÎ REFORM MU YOKSA SİYASÎ DEVRİM Mİ?
İngiltere’de Protestan reformu, üçyüz yıllık bir dönemi kapsar. XVI. yy’da VIII. Henry Roma’yla ilişkileri koparır; daha sonra, I. Elizabeth’in egemenliği döneminde, ülke, Ululuk Yasası’yla (Act of Supremacy, 1559) Roma ve Cenevre arasında ortada kalarak ne tam Katolik, ne tam Protestan olmayarak ulusal bir kiliseye kavuşur. 1640 yılında bu denge dağılır: Katolik öğretilerin tasfiyesi ve geleneklerin katılığı savunularak sonunda piskoposluk kaldırılır. Devrim, püriten bir nitelik edinir; reform yanlısı bir coşku dalgası da aym anda ortaya çıkar.
Püriten karma yapıdadır: düşünce ve eylem adamı, ruhunda fırtınalar yaşayan ama kurtuluşunu güvenceye almış bir kişidir; duruma göre bilimlere olağanüstü biçimde egemendir. Bir elinde İncil, bir elinde kılıç tutan bu gözüpek Protestan, yüreklilikle dünyayı ele geçirmeye koyulur. Devrimin püritenlerini, deneyimli resim anlayışı «yuvarlak kafa» olarak nitelendirir (bu, kuşkusuz saç kesiminden veya karikatürcülerin onları başlannda yuvarlak şapkayla çizmelerinden kaynaklanır. Bunların karşıtı olan kralcılarsa giyinişlerinde aristokrat amaçlar taşıyan, krallık ve kilisenin savunucuları olarak birer «kavalye»dir.
Devrim, dinî nitelik taşır: kraliyet davası, kısa süre içinde Ang-
likan Kilisesi’nin korunmasıyla, devrim de toplumlaı aşağı yemlenmesiyle karışır. Üçyüz yılda tek reform: >i ortalarına denk düşen yıllarındaki, lütabı Mukaddes’e dünyamn büyük beklentilerini XVI. yy’m dinî bölünme; kimileri Isa’nın yakında geri döneceğini beklerken, düş yaşayan kimileri de toplumsal eşitlik ve paylaşımın egeı ğu bir dünya hayaline kapılır. XVIII. yy’da, düş kırıklı; yan bu beklentinin son serüveni, reformun metodizm içe kapanmasıdır; reform siyasetten kopar.
Guizot, XVII. yy’da «dinî inanç düşüncesi ile siyasî anlayışının birlikte egemenlik kurmasının İngiltere içiı olduğunu» belirtir. Ve Louis-Philippe’in bu eski bakam; sürdürür: «İngiltere aym anda iki devrime birden girişti
Bir kerede iki devrim; kötü anlamda yorumlandığım yalnızca büyük başkaldırıya (tutucu yorum) veya bir j meye (püriten görüş) tamk olunan, siyasî ve dinî devri rim» terimi, bu dönemi nitelendirmek için kullanılmayj raları başlandı. Bu terimin kullanılması XIX. yy’dan som sız Devrimi’yle açık bir karşılaştırma sonucu ortaya toplumsal radikalizm, bir kralın idam edilmesi, cumhur m daha sonra da iki generalin, İngiltere’de Cromwell ve Bonaparte’ın devrimci mirasa el koyması. Bunların yar dönemi kapatan, 1660’da Stuardar’ın ve 1814-1815’de ‘ lar’ın sürgünden dönüşünü de anımsatmak gerekir. 164: arasında İngiltere, gerçek anlamda bir baştan aşağı alt üs neyimi yaşamakla birlikte, bu devrim çeşitli biçimlerde ı rildi. Bir burjuva devrimi mi? Püriten bir devrim mi? Ha giliz devrimi mi söz konusudur? Bu nitelendirmelerin hi kesin ortaklaşa benimseyeceği yeterlikte değildir.
Burjuva devrimi, birçok bakımdan kanıtlanması gü mik bir değişim gerektirirdi. Üstelik kral ile parlament daki sürtüşme, farklı toplumsal sınıfları karşı karşıya ; Bu olaya salt dinî açıdan yaklaşılmazsa, «püriten devr lendirmesi daha kabul edilebilir görünür. Bütün Britanj rı’na yayılan bu olgunun büyüklüğü göz önünde bulun ğunda ise «İngiliz devrimi» nitelendirmesinin yanlış oln taya çıkar, tskoçyalıların, I. Charles’a başkaldırması bar rır, İrlanda başkaldırısı ve bunu izleyen büyük korku, akışını hızlandırır. Sonunda, İngiltere, İskoçya ve İrland lan arasında sağlanan bir anlaşma ortamı Cromvvellci et nucunu oluşturur. Dolayısıyla, «İngiltere devrimi», öz< topraklardaki en yoğun nüfus adına, Britanya Adaları’r liği gerçekleştirmiştir.
BRİTANYA DEVRİMİ Mİ?
iskoçya kralı VI. James 1603’te İngiltere tahtına geç giltere kralı I. James unvanını alır. Üç krallığı birleştirm cesinde başarılı olamaz. Oğlu I. Charles bu girişimi s
KRONOLOJİ
1603 I. James ile Stuartlann tahta çıkması.
1640 /t):
1640
(nisan-mayıs). Ur ı
1641 H..yuk l \an
1642-1660 Birinci İngiliz De ■. -Şu
1642 Birinci iç savaşın başlaması,
1644 CromweU’inMai’Lu:ı Mcoi’c ı ?a:t: .<.:7 >r;:vısı.
1645 Cromweirin Nas ■ ■ ■ •
1647 Ordu içinde ve ülkede radikalizm dalgası.
1648 îk >’..1 iç savaş.
1649 I. Charies’ıı Cumhuriye
1650-1651 İrlanda ve f-.koçya’ri.’s :\m$m 1652-1654 tngiliz-Hollanda savaşı.
1653 İngiltere, ta ■ • ■ . ı
Olive: C:’«:iı’AV, :n vrsdlı ‘yı-ıUrT^ı’ .ıkiUM 1658 I)ıkr«ifn’ j’s okp.vi OlJu Hı. Mani’m o:’.:1. v;rı:ı: <
1660 Stuardar’ın yeniden tahta çıkması!
1670 !I Cı-.: »v XIV ] n us 1 w.-.\ rot’ca
gizli antlaşma.
1685 Katolik II. James’in tahta geçmesi.
1688-1689 ikin:; [■ \ vrr’iı ^r.r.ı l’vv:”!!:
1688 Orenje’U WiUiarcnn Torhay’ye çıkması (5 kasım) İL James’in kaçışı (arahk).
1689 Ov ;’ı V Vv.’hı:v. :!tr Mjıy V’.i.-irı’ :* îUûi
lr:j:!kcK\ Nko^ya vv I:Iar
ve kraliçesi olmaları.
1690 IL James;iu. İrlanda’da Boyne savaşında yeı (temmuz).
I. Charles’ın İdamı
(White Hail Sarayı ’nın önü, 9 şubat 1649).
İÇİNDEKİLER
dinî reform mu yoksa
SİYASÎ DEVRİM Mİ? BRİTANYA DEVRİMİ Mİ? ŞANLI DEVRİM ÇELİŞKİLİ BİLANÇO
CUMHURİYETTEN
PROTEKTORAYA
Kimse, bu ulus içinde krallık görevinin kurulmasının halkın oyuyla gerçekleştirildiğini yadsıyamaz; bu görev için halkın seçtiği kişi, kendisini seçenleri en iyi biçimde yönetebilmek için (halkın onay verdiği yasalara göre) kendisini seçenlerin korunması ve çıkarına bağlıdır […] En eski hukuk, halkın hukukudur […] Öncelikle bir kral atayan ve onu toplumun çıkarı için kamu görevlisi yapan aynı güç ve yetke, onun soysuzlaşıp yozlaştığını görürse dürüstlük içinde kralın görevine devam edip etmeyeceğine ya da hükümeti daha iyi başkasıyla değiştirmeye ilişkin yargıda bulunma, yalnızca bir görevli olarak hizmet götürdüğü kişilerin isteğine bırakılır. Ve bu, diktatörlüğü yeniden kurmak yerine cumhuriyeti yerleştirmek istemeleri durumunda da geçerlidir.
Ingiltere Parlamentosu Bildirgesi, mayıs 1649. Son Parlamento’nun büyük bölümü […] kendi istekleriyle görevlerinden ayrılmış ve aralığın on ikinci günü tarihli, kendi imzalarını taşıyan bir yazıyla, yetki ve yetkelerini bana bırakmışlardır. Ve daha sonra Tan-rı’nın rızasıyla bu ulusların uzun süreli bir temel kuruluş üzerinde bir araya getirilmesi için hızlı bir biçimde emir vermek, herkesin kendi mülkünün iyeliğini güvence altına almak ve ilişikteki hükümet biçiminin […] yeterince ve olgunlukla incelenmesinin ardından din ve özgürlüğün […] yüce amaçlarını yerine getirmek ve bu cumhuriyet içinde farklı konum ve bağlılık içindeki kişilerin olduğu denli, beni bu ulusların korunması ve hükümet edilmesi görevine getirmek isteyen ordu su-bayîannın da öğüt ve ricalarından sonra, gerek görüldüğünden bu görevi kabul ettiğimi bu belgeler uyarınca ilan ederim […]
O. CROMWELL 16 aralık 1653 {Olağanüstü Londra Haberleri, ocak 1654.)
ŞANLI DEVRİM
Yirmi yılı kapsayan birinci Devrim’in tersine, Şanlı Devrim ancak birkaç ay sürer. Voltaire bu devrime ilişkin özlü yorumlar getirir: «Zavallı II. James […] krallığım, nasıl olduğunu anlamaya vakit bulamadan yitirdi.»
Yirmi sekiz yıl önce, 1660’da sevinç içinde bir kalabalık Stuart-larm dönüşünü kutlar. Crormvell’in cesedinin kalıntıları mezardan çıkarılarak asılır… Ülke, kralcıların yol açtığı her türlü zorbalığı özenle savuşturur. Bir süre Cromvvell’in sekreterliğini yapmış olan Milton bile Kaybedilmiş Cennet ve şu ölümlü dünyada dev-rimlerin başarısızlığı üstüne düşüncelere dalar.
Bir zevk adamı olan II. Charles, yürekten Katolikti: ölüm döşeğinde mezhep değiştirdi. 1685’te yerine geçen kardeşi II. James, inatla «eski din»in gereklerini yerine getiriyordu; bu da kendisine tahtım yitirmesine mal oldu.
Protestan halka Katolik kral: bu olacak şey değildi. 1685 yılı oldukça kaygı verici geçti: II. Charles’ın evlilik dışı ilişkiden doğan oğlu Monmouth, ülkenin batısına geçerek kanlı bir biçimde sonuçlanacak bir baş kaldırıyı yönetti. Bütün bunlar yetmiyormuş gibi, ekimde Pransa Kralı XIV. Louıs, Protestan tebasımn yasal varlığını Nantes buyrultusuyla güvence altına alır. II. James bütün saygınlığını yitirmiştir. Artık Katolikler ve Protestanların barış içinde bir arada yaşamalarımn bir düş olmadığı nasıl kanıtlanabilecektir? Şanlı Devrim, kısmen krallık imtiyazlarının utanç verici iptalinden kaynaklanır. Bu, Ingiltere ve Fransa’da ters yönde alınmış iki karşılıklı karardır. Bir Katolik olan XIV. Louis, Protestan tebasımn ayrıcalıklarım yürürlükten kaldırırken İngiltere’de Protestanlar Katolik krallarım geçersiz sayarlar.
II. James’in çok önemli bir meziyeti vardır: ülkesinde birliği neredeyse sağlamıştır … kendisine karşı! Başlangıçta, reformdan kaynaklanan çeşidi akımların uyumunu sağlayacak hiçbir şey yoktu: Anglikan inanç taşıyan mezhebe bağlı olarak kurulmuş bir kilise, bir avuç cumhuriyet yanlısı kışkırtıcı ve bölünme hayranı olarak gördüğü Presbiteriyenlerden, bağımsızlardan, Baptisder-den ya da Kuakerlerden oluşan önemli bir Protestan azınlığa hoşgörüyle yaklaşıyordu. İrlanda Cumhuriyeti’nde açık bir biçimde çoğunluğu oluşturan Katolikler, Ingiltere’de beş milyonun biraz üstünde olduğu hesaplanan nüfus içinde, yaklaşık 60 000 kişi ve yüzde l’lik bir oranla çok küçük bir azınlıktı. Anglikanların, Pres-biteriyenlerin ve Baptistierin ya da bağımsızların en azından ortak oldukları bir konu vardı: «Papacılar»ın (o dönemde Katolikler böyle adlandırılıyordu) tehdidinden duyduklan korku. Zaten bu papacı, uzlaşma güçlüğü içinde bulunan toplumlarm dönem dönem bulup çıkardığı günah keçisi ya da abalılardan birisiydi. Gerçek papacıyla halkın düşgücünün yarattığı papacı arasında, pro-testan yanılgısının daha da derinleştirdiği gerçek bir uçurum bulunmaktadır. Bu uysal centilmenler ve güçlü kuvvedi zanaatkâr-lar Deccal’m askerlerinin aralarında barındığından, namuslu Ingi-lizlerin üzerine çöküp onları uykularında boğmaya ya da evlerim yakmaya amade olduklarından kuşku duymaktaydılar.
Sonuç olarak Ingiltere, tarihinde hiçbir zaman bu denli bölünmemişti. II. James, kendisinden önceki I. Charles gibi, halklarına bir hoşgörü siyasasını kabul ettirmeyi dener. Hoşgörü sözcüğünün üstünde durmak gerekir çünkü kralın takdirine bağlı inanç özgürlüğüne ya da en azından Britanya’nın çağdaşlarının keyfilik olarak gördüğü kralın takdirine tekabül eder. Ama bu hoşgörünün bir istisnası var: Katolik ya da Protestan olsun, kurulu kiliseye bağlı olmayan hiç kimseye, ayrım gözeten bir yasamn uygulanmaması.
4 nisan 1687’de, II. James bir Hoşgörü Bildirgesi’ni yürürlüğe koyar. Bu bildirge yapmacıklı bir iyi niyetlilikle: birinci olarak, Katolik dinine bağlılığını («Bütün tebamızın Katolik Kilisesi’nin üyeleri olmasını arzu ederdik»); ikinci olarak, zulüme son verilmesi isteğini («inançları zorlamamak gerekir») dile getirir. Gerçekte, Anglikan kiliselerinin tekeline son vermek söz konusudur. Ingiltere Kilisesi, kurulmuş tek kilise olarak kalmışsa da, bu kilisenin dinsel kurallarına uyulmadığı için artık kovuşturmaya uğrama tehlikesi ortadan kalkmıştır. Hoşgörü, tam anlamıyla Ingiliz Protestanlarına karşı bir iyi niyet ve soğukkanlılık önlemidir. Kralın ılımlılığı tavsamış bir ilgiyle karşılanır: yine de bir yıl boyunca, ülkenin her yamndan umut mesajları yağar. Başkentin Presbiteriyenleri 29 nisandan başlayarak «inançlar üstünde, Tan-rı’nın imparatorluğunu kuran» krala şükran duygularım iletirler.
II. James’in siyasası, her şeye karşın başarısızlıkla sonuçlamr. Bir yıl sonra, 27 nisan 1688’de, Kral bildirgesini yineler ve 4 mayısta bildirge metninin, krallığın bütün kiliselerinde okunmasını buyurur. Aralannda Sancroft’un da bulunduğu yedi piskopos bu buyruğu yerine getirmez. II. James, bunların itaatsizliğim kabullen-
mez: suçlanan bu yedi yüksek rütbeli papaz, mayıs da aklanır. Haç ve piskopos külahı, asa ve taca üst layacaktır? II. James başarısızlığa uğrar: bu yatıştın sine dönmüştür. Katolik düşmanlığı doruğa tırm; piskoposlar şerefine kadehler kaldırılırken papanır lir.
Bu arada yeni bir olay gelişir. 10 haziranda, II. Ja lu olur. Tamı dualarım kabul etmiştir: Ingiliz Katolj nedamn sürekliliği konusunda rahadamışlardır. Ka; Protestan kamuoyu, tasarılarım bu denli bozan bir ı çekliği konusunda taşıdıkları kuşkuları açığa vururl söylenti çıkar: çocuk gizlice bir sepet içinde getiri doğum yaptığı izlenimi uyandırmak için yamna bıı neleyici bir biçimde bu mucizevî doğumla alay e arada Meryem’in bakireliğiyle ilgili Katolik dogma durmaktan geri kalınmamaktadır: «Mucizevî hamil rı’nın anası kraliçeye açık açık yardım etmiştir.»
30 haziranda, II. James’in damadı Orenje’li Willia lerine doğrudan müdahale etmesi için önde gelen 1 rafından yönlendirilir. 10 ekimde (Britanya’da kullaı göre 30 eylül), Hollanda’dan Ingilizlere seslenerek > ni bildirir: «Toplumsal barış ve bir devlet ya da krall ğu, yasal yetkenin koyduğu yasalar, özgürlükler \ açıktan açığa hiçe sayıldığı ya da çiğnendiğinde, özı yasaya aykırı olarak bir başka dinin yerine getirildiğ likeye düşer.»
5 kasımda William, kendisinin söylediği gibi, prot ve parlamenter özgürlüklerin yardımına koşmak içil tısına çıkar. Ardından Londra’ya yönelir; usta bir ta
II. James’i gereksiz kıyımlardan kaçınarak yenmeyi tadır, ihanete uğrayan kralı, giderek yakınları da bira, ton Churchill’in atalanndan John Churchill, ihaneti kötülük olarak görmemesini isteyerek Kral’ı terk edı
Bir ay soma, Noel arifesinde II. James, bir daha üzere yitirdiği krallığından kaçar. Böylece Orenje’li \ olayının, 1649 olayının bir karşılığı durumuna gelme yecektir. II. James’in, oturup cellatlarım beklemekteı rak sürüldüğü Fransa’da Saint-Germain-en-Laye’de k
Orieans Düşesi, 1 haziran 1670’de II. Charles ve XIV. Louis arası imzalanan Douvres Antlaşması ’nm görüşmelerini sağladı (bu anla Eyaletler’e karşı Ingiltere’nin Fransa’yı desteklemesini sağlıyordu).