İSPANYOLCA

(İspanyol’dan İspanyolca). Leng. İspanya ve latin amerika ülkelerinin birçoğunda konuşulan dil. (Bk. castİlla DİLİ ve İspanya. İspanyol edebiyatı için bk. İspanya, Orta ve Güney Amerikanın çeşitli ülkeleriyle ilgili maddeler.) || Amerikan İspanyolcası, Güney Amerika’da konuşulan İspanyolca. Bk. ansİkl. — Ed. Bk. ANSİKL. > — ansİkl. Leng. İspanyolca, Güney Amerika’ya XVI. yy.da burayı fethedenler (askerler ve din adamları) tarafından getirildi. Amerika’ya yayılan ağızlar ülkeyi ele geçiren fatihlerin değişik yerlerden gelmeleri sebebiyle birbirinden oldukça farklıdır. Yerli alt tabaka dillerinin etkisi önemli rol oynamıştır (Antillerde Aravak, Venezuela’da Karayib, Meksika’da Nahuatl, Peru’da Keçua, Sili’de Araukan, Brezilya’da ve Paraguay’da Guarani). Nihayet, AvrupalIların (ispanyollar dışında, İtalyan, alman ve fransızlar) büyük ölçüdeki göçleri her iki yarımküreye yayılan çeşitli amerikan dillerinin niteliğini değiştirdi. Yerli dillerin etkisi kelime hâzinesinde görülür: birçoğu avrupa dillerine de giren (maiz, sabana, tabaco, kakao, tapioca) yerel kelimeler (top rak ürünleri, yaşama tarzı). Titreşimsiz dişler ar ası ses (8) bulunmayışı fonoloji sisteminin özelliğidir. Belli bir alana yayılan evrim olayları arasında Wnin y ’ye dönüşmesi (çoğu zaman şırlamalı), caye, caze (Castilla dilinde calle), e’nin bir ünlüyle rastlaşınca kapantılılaşması (pior, golpiar) küçültücü ve geliştirici eklerin çokiuğu (ahoritita, lindazo). Arjantin ve Orta Amerika ispanyolcasının belirgin özelliği olan fiillerin ikinci şahıslarıyle birlikte vos kelimesinin kullanılması (sentâte vos, si vos te yas ire con vos), dilek kipi biçimi amare’nin yerini amara’ya bırakması sayılabilir. Bazı kelimeler özellikle çok kullanılır: ehe (bir çeşit ünlem, yeğinleştirici), como no (doğrulama), recien (reden llego, henüz geldi). Fransızca ve İngilizce deyimler gitgide arttı (moda, spor, teknik). Cümlenin genel ses perdesi, özellikle Arjantin’de, italyancanınkine benzer. Siyasî sebeplerden dolayı (bağımsızlık gerçekleşeli ancak yüz yıl olmuştur) dilsel özelleşme denemeleri yapıldı (imlâ alanındaki reform v.b.). Günümüzde, basın, radyo, edebiyat castilla düini ülkede yerleştirmeğe çalışmaktadır. Ama yerli halkın ve özellikle melezlerin büyük kısmı karmaşık ağızlar kullanır. Bu ağızlarda yerli dillerin etkisi oldukça belirgindir. — Ed. X V I. yüzyıl. Sömürgeleşmenin daha ilk dönemlerinden itibaren kroniklerle fetih hikâyelerinden meydana gelen ilgi çekici bir edebiyat doğdu: İspanyol fetihlerinin başlangıcını anlatan en iyi kitap Gonzalo de Oviedo y Valdes’in Genel ve Tabiî. Amerika Tarihi, Cortes’in sekreteri Lopez de Gomara’nın yazdığı mükemmel kronik Yeni İspanya; Bartolome de Las Casas’ın Genel Amerika Tarihi; Bernal Diaz del Castillo’- nun Yeni ispanya’nın Fetih Tarihi; Cieza de Leon’un Peru Kroniği; Inca Garcilaso’- nun Krallık Açımlamaları; Augustin de Zarate’nin Peru Tarihi; Adelandato Alvar Nunez Cabeza de Vaca’nm Açımlamalar’ı; Ruiz de Guzman’ın Arjantin’i. İspanyol dilinin en iyi destanı Şili’de yazıldı; Alonso de Ercilla’nın Araucana (1569 -1589) adlı eseri. Bu şaheserin ardında sanat değerleri çok daha az olan şu eserler sıralanır: Pedro de Ona’nm Boyun Eğen Auraco’ su Juan de Castellanos’un Ünlü Amerikan Kiliselerinin Elejileri adlı eseri, Bernardo de Balbuena’nın Meksika’nın Büyüklüğü ve Barco Centenera’m n başarısız manzumesi Arjantin. Conquistadores’larla birlikte ülkeye gelen din adamları çeşitli yerli dillerini incelediler. Bu din adamlarının bıraktığı gramer ve sözlükler bugün filologlar için olduğu kadar etnologlar için de değerli birer belgedir. Bu çalışmalar arasında Alonso de Molina’nın meksika, Ludovico Bertonio’nun aymara, Luis de Valvidia’nın şili, Ruiz de Montoya’nın guarani dili üstüne yaptığı çalışmalar sayılabilir. 1539’dan itibaren Mexico ve Lima üniversiteleri kuruldu. 1602’de Lima’da da ilk halk tiyatrosu açıldı. Amerika, Ispanya’daki edebî fikir hareketlerini yakından izledi. İspanyol yazarları sık sık Yeni Dünya’yı ziyaret etti: Guzman d’Alfarache’u yazan Mateo Aleman Meksika’ya, Vergilius’u çeviren Diego Mexia Peru’ya gitti. Meksika’da ilgi çekici bir yazarlar derneği kuruldu ve bu ülkede rahibe Juana ines de la Cruz gibi büyük bir şair ve Juan Ruiz de Alarcon gibi bir dramaturg yetişti. • X V II. yüzyıl. XVII. yy. şairleri arasında perulu Juan de Espinosa Medrano, ekvadorlu Jacinto de Evia sayılabilir. Nesirciler arasından ise özellikle tarihçiler göze çarpar: Sili’de Juan ignacio Molina ve Alonoso de Ovalle, Diego Rosales gibi cizvitler, Kolombiya’da Lucas Piedrahita, Meksika’da P. Clavijero, nihayet Ekvador’da Dionisio Alcedo y Herrera ve P. Juan Velasco. • X V III. yüzyıl. İspanyolca konuşan Amerika, şiir bakımından XVIII. yy.da çok fakirdir. Ancak, Francisco Ruiz de Leon’­ un Hermandia’sı (1755), Manuel Navarrete’- in bükolikleri ve Rafael Landivar’m Rusticatio Mexicana adlı latince manzumesi gibi ikinci derecede eserlere rastlanır. XVIII. yy. felsefî düşüncesinin etkisiyle fikirlerin evrimini yansıtan eserler nesir alanında verilenlerin en ilgi çekicileridir, ileride bağımsızlık mücadelelerini hazırlayacak olan bu yeni düşüncenin yayılmasına en büyük yardımı ekvadorlu yazar Francisco Javler Espejo H747-1795) yaptı. İspanyolca konuşan Amerika bağımsızlık savaşından sonra bazı bağımsız devletlere bölündü. (Bk. bu ülkelerin her birine ayrılan genel maddenin Edebiyat bölümü.)