İstiklâl mahkemeleri

Vekiller heyetinin lüzum göstermesi ve Büyük Millet meclisinin mutlak çoğunlukla karar vermesi üzerine Kurtuluş savaşına ilişkin firar v.b. suçları yargılamakla görevli ve istisnaî olarak kurulan mahkemeler. • Huk. Bu mahkemeler, Büyük Millet meclisinin mutlak çoğunluğunun gizli oyu ile, kendi üyeleri arasından seçtiği bir reis, iki üye, bir müddeiumumi (savcı) ve bir de yedek üyeden kuruldu. 5384 Sayılı kanunla yürürlükten kaldırılmış bulunan ve bugünkü Anayasa karşısında esasen kurulamayacak olan istiklâl mahkemelerinin görevleri şu şekilde tespit edilmişti: 1. muvazzaf veya kendi isteğiyle askerî hizmete katılıp da, firar edenler, firara sebebiyet verenler, firarilerin tutulması ve şevki işlerinde ihmali olanlar veya firarileri saklama, yedirme ve giydirme fiillerini işleyenleri muhakeme etmek; 2. Hıyaneti* Vataniye kanununun suç saydığı filleri yapanları; 3. askerî veya siyasî casusluk ve siyasî suikast veya asker ailelerine tecavüz suçu işleyenleri; 4. seferberlikte nakil aracı temini komisyonlarını suistima! ve askej-î ve mülkî memurların ihtilâs ve rüşvet âuçları ile memuriyet nüfuzundan yararlanarak halka zulüm ve işkence fiillerinde bulunanları muhakeme etmek. İstiklâl mahkemelerinin hükümleri, idam cezası hariç, kesin ve infazı zorunlu nitelikteydi. İdam hükümlerinin Büyük MUlet meclisince öncelikle görüşülerek onaylanması gerekiyordu. Yalnız, acele ve istisnaî hallerde bu onay bulunmaksızın da idam cezasının infaz edilebileceği hususunda meclisce mezuniyet verilmişti. Müddeiumu- mî, kararın tefhimini izleyen günden itibaren üç gün içinde Büyük Millet meclisince kesin olarak halledilmek üzere itirazda bulunma yetkisine sahipti. Müddeiumumîlerin asıl görevi, normal mahkemelerde olduğu gibi, öğrendikleri cürümler hakkında kanunî kovuşturma yapmak, infaz hususunda da silâhlı veya silâhsız kuvvet kullanmaktı. İstiklâl mahkemeleriyle diğer mahkemeler arasında çıkabilecek görev uyuşmazlıklarının çözüm yeri ise, kanunda gösterildiği üzere, Türkiye Büyük Millet Meclisi Adliye encümeniydi. 249 Sayılı İs
tiklâl Mehakimi kanunundan önce de istiklâl mahkemelerinin ilk şekli firariler hakkında kanunla düzenlenmişti. 249 Sayılı kanuna göre, Meclis kararıyle, Diyarbakır’da, Pozantı’da, Elcezire’de, İstanbul ve mülhakatında, Ankara’da ve doğuda istiklâl mahkemeleri kuruldu. 5384 Sayılı kanunla da, istiklâl Mehakimi kanunu ve değişiklikleri yürürlükten kaldırıldı. 1961 Anayasasına göre, yargı yetkisi bağımsız mahkemelerce kullanıldığı ve tabiî hâkim ilkesi de açıkça kabul edildiği için, bu çeşit olağanüstü veya istisnaî yargı mercileri kurulması artık düşünülemez. • Tarih. İstiklâl mahkemelerinin adı, gör- düğı” bazı davalar dolayısıyle siyasî tarihe de geçti. Bu davalar arasında en önemlileri: Yeşilordu hareketi sorumlularının, aydınlık’çıların, Şeyh* Sait ayaklanması suçlularının, İzmir suikastı sanıklarının ve eski ittihatçıların muhakemeleridir. 1. Yeşilordu mensuplarının yargılanması. T.B. M.M. içinde Tesanüd, istiklâl, Halk zümresi, İslahat adları altında birtakım muhalefet grupları vardı. Bu gruplara mensup 14 milletvekili dışarıda faaliyet gösteren ve komünist düşüncede oldukları söylenen bazı kimselerle görüşmekte, bildiriler, programlar hazırlayarak, bunları ordu içinde dağıtmaktaydılar. İstanbul, Ankara ve Eskişehir’de birtakım teşkilâtlanmalar tespit edilmişti. Ve Yeni Dünya adiyle Eskişehir’de Arif Oruç ve Mustafa Nuri tarafından bir de gazete çıkarılmaktaydı. Bu gelişmeleri kaygı ile izleyen Nureddin Paşa, Erkânı Harbiyei Umumiye reisliğine (Genelkurmay başkanlığı) bir şifre ile durumu bildirdi. B. M.M. hükümeti adına Mustafa Kemal Paşa da elde edilen belgeleri İstiklâl mahke-. mesi riyasetine bir tezkere ile ulaştırdı. Yeşilordu ile ilişkisi olduğu bilinen 14 milletvekilinden Nazım (Tokat), Mehmet Şükrü (Afyon), Şeyh Servet’in (Bursa) bir gizli o- turumda dokunulmazlıkları kaldırıldı. Adı geçenler mahkemeye sevkedildi. İstiklâl mahkemesindeki duruşma sırasında Yeşilordu mensuplarının Halk Zümresi, Halk tş- tirakiyun ve Gizli Komünist fırkalarıyle i- lişkileri ortaya çıktı. Ankara İstiklâl mahkemesi, Umum Cz. kn. md. 46 yoluyle Hıyaneti Vataniye kn. md. 2 gereğince Nazım Beyi 15 yıl müddetle küreğe, diğer mebusların ademi mesuliyetine karar verdi (22 mayıs 1921). [Bu istiklâl mahkemesi, Firariler hakkında 11.IX. 1920 gün ve 21 Sayılı kanun gereğince kurulmuştur. Sonradan 249 Sayılı kanunla kaldırıldı.] 2. Aydınlık’çıların Yargılanması. Doğuda Şeyh Sait ayaklanması (şubat 1925) sebebiyle Takriri Sükûn kanunu çıkarılarak (4 mart 1925 gün ve 578 sayılı) 1922 yılında kabul edilmiş bulunan İstiklâl Mehakimi kanununa (31.1.1922 tarih ve 249 sayılı) dayanarak istiklâl mahkemeleri kuruldu. Bu arada bir kısım muhalif basın ile bir kısım muhalif mebuslar, irticai tahrik ve teşvikten istiklâl mahkemesinde yargılandılar. Terakkiperver fırka, 578 Sayılı kanuna dayanılarak hükümet kararnamesiyle kapatıldı ve Ankara ve Elazığ istiklâl mahkemelerinde gazeteciler de yargılandı. Sosyalist fikirler yayımlayan Aydınlık dergisi yazarları da, 1 mayıs günü bildiri dağıtan Komünist partisi yöneticileriyle birlikte Ankara İstiklâl mahkemesine verildiler. Yargılama sonunda: Nizameddin Nazif (Tepede- lenli), Mesut Sait, Ali Rasim beraat ettiler. İbrahim Hilmi. Şevki, Elektrikçi Nuri. Sad- reddin Celâl (Antel), Semih Nuri, Haydar 7’şer yıla. Abdi Recep, Şevket Süreyya (Aydemir), Süleyman Neşati, eczacı Vasıf. D r Mümtaz. Hüseyin Hikmet 10’ar yıla.^ firari Dr. Şefik Hüsnü (Değmer), Haşan Âli (E- diz). Nâzım Hikmet ve Cevad da 15’er yıla mahkûm oldular. (18 Ay sonra bir hükümet kararnamesiyle serbest bırakıldılar.) 3. İzmir suikastı muhakemesi: Gazi Mustafa Kemal Paşanın İzmir’i ziyaretini (16 haziran 1926) fırsat bilen hasımları, bir suikast düzenlediler. Gazi trenden inerek, otomobille şehirden geçerken, Gaffarzade o- teli yakınında dar bir dönemeçte Ziya Hur- sit ve adamları kendisine aıeş edeceklerdi. Olaydan sonra da kargaşalıktan yararlanarak Sakız adasına kaçacaklardı. Suikastçıların kaçmasını sağlayacak olan motorcu Şevki, tertibi İzmir valisine (Kâzım Dirik) ihbar ederek suikastçıları yakalattı (15 haziran 1926). Eski Lazistan mebusu Ziya Hurşit’in daha *
önce de Ankara’da, Bursa’da bazı tertiplere tevessül ettiği tespit edümiş olduğundan, geniş ölçüde tutuklama yapıldı. Tu- tuklananlar arasında mebusların ve ordu kumandanı paşaların da bulunması heyecanı arttırdı. Başvekil İsmet Paşa, emniyet müdürüne emir vererek Kâzım Karabekir Paşayı serbest bıraktırdı. B.M.M.’nin kararı alınmadan mebusların tevkif edilemeyeceği söylendi. İstiklâl mahkemesi «T.B.M.M. a- dına yargı yetkisi kullandığını» ileri sürerek olaya müdahale eden İsmet Paşanın da tutuklanmasına karar aldı. Bunun üzerine Mustafa Kemal Paşanın tavsiyesiyle İzmir’e gelen ve İstiklâl Mahkemesi heyetiyle temas eden başvekil İsmet Paşa yapılmakta olan işlemin usule uygun olduğunu açıklamak zorunda kaldı. Karabekir Paşa yeniden tevkif edildi. İstiklâl mahkemesi, İzmir’de Millî Kütüpham binasında sanıklan yargılamağa başladı (27 haziran 1926). Terakkiperver Cumhuriyet fırkasından eski başvekil Rauf (Orbay) ile Dr. Adnan (Adıvar) yurt dışında bulun duklarından ve eski ittihatçılardan Abdül kadir ile Kara Kemal de yakalanamadıklarından, bunların dışında kalan bütün sanıklar mahkeme huzuruna çıkarıldılar. Bu istiklâl mahkemesi şu üyelerden kurulmuş tu: reis Ali (Çetinkaya), üye Ali (Kılıç) üye Ali (Rize), üye Dr. Reşit Galip, savcı Necip Ali (Küçüka). Reis Ali (Çetinkaya), duruşmalardan önet bir demeç vererek olayları yorumlamış, bı> arada Terakkiperver fırkadan da söz etmiştir. İzmir’de 27 haziran 1926’da başlayan yargılama 13 temmuz 1926’da sona erdi. Karara göre: İzmit mebusu Şükrü, Sa- ruhan mebusu Halis Turgut, İstanbul mebusu İsmail Canbolat, Erzurum mebusu Rüştü (Paşa), eski Lazistan mebusu Ziya Hurşit, eski Trabzon mebusu Hafız Mehmet, Sarı Efe Edip, mütekait-mülâzım Çopur Hilmi, emekli baytar albay Rasim, Laz İsmail, Gürcü Yusuf, eski Ankara valisi Ab- dülkadir ve Kara Kemal ölüm cezasına çarptırıldılar. Kâzım Karabekir, Ali Fuat (Cebesoy), Re- fet (Bele), Cafer Tayyar, Mersinli Cemal Paşalarla, mebuslardan Faik, Sabit, Halet, Feridun Fikri, Kâmil Zeki, Bekir Sami, Besim Necati, Münir Hüsrev v.d. beraat ettiler. İzmir İstiklâl mahkemesinde beraat e- den paşaların 5 aralık 1927’de emekliye sevkedildikleri kendilerine bildirildi. Bir kısım sanıkların muhakemesi bu davadan ayrılarak, İzmir’den Ankara’ya ^dönen istiklâl mahkemesinde yapıldı. 2 Ağustos 1926 günü başlayan duruşmalarda ittihatçıların icraatı incelendi. Burada da hâkimler kurulu ve savcı aynı şahıslardı. 26 Ağustos 1926 günü reis Ali (Çetinkaya) kararı bildirdi. Buna göre: eski maliye nazırı Cavid, Dr. Nâzım, Nail, mebus Hilmi ölüm cezasına çarptırıldı. Hüseyin Cahit (Yalçın) beraat etti. Rauf (Orbay) ve eski İzmir valisi Rahmi Bey gıyaben onar yıl kalebentliğe mahkûm edildiler. Ali Osman ve Salih Kâhya da onar yıl hapis cezası aldılar, öteki 37 sanık ise beraat ettiler. Ankara İstiklâl mahkemesinin bu kararı, bazı yorumculara göre sonuçları bakımından ittihat ve Terakki’nin kesin şekilde tasfiyesi oldu. İstiklâl Muhakimi kanunu iki defa değişikliğe uğradıktan sonra 4.V.1949 tarihinde 5384 Sayılı kanunla kaldırıldı.