Vedat kat hocamızın Elinden kaleminden ve yüreğinden dökülen ciddi bir araştırma sonucu Vedat kat hocamıza teşekkür ediyoruz ve siz okuyucularımızla paylaşıyoruz
Kur’an Temelli Kavramları Yanlış Bilmenin Yol Açtığı Tahribatlar
Yanlış Bilmenin Yol Açtığı İtikadi, Ahlaki, Psikolojik, Sosyolojik ve Ekonomik Tahribatlar
Kavram Kur’an’daki Anlam
Katmanları
Sık Yanlış
Anlamlar
Yanlış Bilmenin
Tahribatları
Eylem Önerileri
Tevhîd
Ulûhiyet/rubûbiyetin
mutlak birliği; nihai
otorite ve güvenin
yalnız Allah’ta
toplanması.
Sadece put kırma
olarak görmek;
modern ‘kutsallar’ı
(ideoloji/para/otori
te) dışarıda
bırakmak.
İtikadî: Şirk kapısını açık
bırakır.
Ahlâkî: Ölçü parçalanır.
Sosyolojik: Kimlik krizi ve
hizipleşme, putçu sadakat
ağları çoğalır
Meşruiyeti vahiy
ilkeleriyle test etmek;
sadakati Allah’ın
ölçülerine bağlamak.
Karar alırken çıkar yerine
adalet ve hakkaniyeti
gözetmek; kulluğu yalnız
Allah’a hasretmek.
İlâh
Nihai otoritenin,
ibadetin ve dini
meşruiyetin tek
kaynağı.
Sadece ‘tapınılan
put’ sanmak;
modern otoriteleri
(ideoloji, lider, para,
heva) kapsam dışı
görmek.
İtikadî: Şirk riski.
Ahlâkî: Ölçü kaybı
Psikolojik: Kimlik
bölünmesi
Sosyolojik:
Kutsallaştırılmış güç
yapıları.
Nihai bağlılığı Allah’a
hasretmek;
ideoloji/para/otoriteyi
mutlaklaştırmamak.
Rabb
Terbiye eden, sahip,
hükmeden; yaratma–
rızık–hidayet–hüküm
bütünlüğü.
‘Yaratıcı’ ile
sınırlamak;
hüküm/ahlâk
alanını
beşerîleştirmek.
Rabb olan Allah’ın
emirlerini beşeri
hayat ile ilgisinin
olmayacağını
zannetmek
İtikadî: Rubûbiyet
parçalanır. Sadece
‘yaratıcı’ ile sınırlamak;
hüküm ve ahlak
konusunda beşerî
otoriteleri üstün göremek
Ahlâkî: Norm kaybı.
Sosyolojik: Anomi.
Ahlâk, hukuk, sosyal
hayat, ekonomide ve
eğitimde rabbanî sınırları
esas almak; düzeni vahyin
ilkelerine uygun bir
şekilde adaletle kurmak.
Din
İlâhî yol/kanun,
fıtrata uygun düzen,
inanç–ahlâk–hukuk–
iktisat bütünlüğü.
Mistik inanç ve
birkaç ritüeli din
zannetmek.
kamusal alanı ‘din
dışı’ görmek.
Ahlâkî: Adaletsizlik ve
Sorumsuzluk. Sosyolojik:
Çifte standart. kuralsızlık
İtikadî: Adaletsiz
paylaşım, kaynak krizi.
Dinî ilkeleri hayatın bütün
alanlarına taşımak; kamu
ahlâkını güçlendirmek.
Şeriât
Kur’an’ın ahlaki ve
hukuki ilkeleri,
emirleri, İlahi
yol/ilahi ölçüler,
adalet–hikmet
eksenli normatif
çerçeve.
Sadece ceza
hukukuna
indirgemek; tarihsel
örf ile
özdeşleştirmek.
Mezhep kurallarını
şeriat zannetmek
İtikadî: İlahi hükme
güvensizlik.
Ahlâkî: Adalet – hikmet
dengesi bozulur.
Sosyolojik: Kutuplaşma.
Ekonomik: Ölçütartı/riba ihlali.
Maslahatı gözetmek,
adalet – hikmet odaklı
uygulama; zulmü önleyen
koruyucu ilkeleri
işletmek.
Kavram Kur’an’daki Anlam
Katmanları
Sık Yanlış
Anlamlar
Yanlış Bilmenin
Tahribatları
Eylem Önerileri
İbadet
Ritüeller + özünde
iman ve ihlâsı
barındıran ahlaki
eylem + hayatın
tamamında Allah’a
yönelim ve itaat.
İbadeti sadece
ritüelden ibaret
sanmak,
ticaret/ahlâk/iktisa
dı ‘din dışı’ saymak.
İtikadî: Tevhid pratiği
eksilir.
Ahlâkî: Riyâ ve
ikiyüzlülük.
Psikolojik: Anlam
bölünmesi.
Sosyolojik: Çifte standart.
Ekonomik: Riba ve hileye
açık kapı.
İbadet ile ilgili olarak;
ritüeli ahlâk ve toplumsal
sorumlulukla
bütünleştirmek.
İhlâs
Dini yalnız Allah’a
tahsis etmek; tevhidi
saf kılmak; dine
ekleme–çıkarma
yapmadan kabul
etmek; riyadan
arınmak; Allah’ın
helal–haram
ölçülerini korumak.
Sadece
‘samimiyet/gösteriş
ten uzaklık’ ile
sınırlamak; bid‘at ve
hurafeleri
görmezden gelmek.
İtikadî: Dinin safiyeti
bozulur, bid‘at
normalleşir. Ahlâkî: Riyâ
ve kibir artar.
Sosyolojik: Dini temsil
eden yapılar güven
kaybına uğrar.
Psikolojik: Hakikatin
yerine gösteriş merkezli
bir dindarlık oluşur.
Hüküm ve ibadette yalnız
Allah’ın ölçüsüne
bağlanmak, İbadeti ve dini
yalnızca Allah için
yaşamak; dine yeni
haramlar/helaller
eklememek; bid‘at ve
hurafelerden uzak
durmak; gösterişten
bilinçli olarak kaçınmak.
Takvâ
Allah bilinciyle
kendini Kur’anın
ilkeleri ile korumak,
Hududu gözeten aktif
sorumluluk;
günahlardan sakınma
Sadece kaçınma
zannetmek;
adalet/ıslah
üretimini ihmal
etmek
Ahlâkî: Pasif dindarlık.
Sosyolojik: salihat
üretiminde Yetersizlik,
kötülük karşısında
suskunluk.
Psikolojik: Kaçınmacı
kaygı.
Kur’an ile kendimizi
kötülüklerden
günahlardan korurken
salihatı, hasenatı da ihmal
etmemek. Hududu
korurken ma‘rûfu
yaymak; zulme/haksızlığa
karşı aktif tavır almak.
İman
Allah’a mutlak güven,
tasdik–teslimiyet–
ahlak +salih amel
ilişkisi;
Amelsiz imanın
yeterli olduğunu
zannetmek ; ahlak
ve salihattan kopuk
inanç.
İtikadî: İçeriksiz inanç.
Ahlâkî: Sorumluluktan
kaçış.
Psikolojik: Bilişsel
tutarsızlık.
Sosyolojik: Güven
erozyonu.
İmanın Allah’a mutlak
güven olduğunu bilmek.
İman iddiasını salih
amelle ve ahlaki
doğrulukla doğrulamak;
Kitaba uymak.
Küfr
Hakikati örtme,
gizleme, nimetlere
nankörlük; vahyi
inkâr bunun bir
türüdür.
Sadece ateizm
zannetmek; vahyi
örten, gizleyen
eylemlerinde küfre
soktuğunu
bilmemek
İtikadi: Vahyi gizleme
Ahlâkî: Nankörlük.
Sosyolojik: Hak-batıl
ölçülerin tersyüz
edilmesi.
Nimetin kaynağınının
Allah olduğunu bilmek;
hakikati örtmemek.
Şirk
Allah’a ortak koşma;
Ulûhiyet ve
rubûbiyete başka
varlıklara da katma;
dua-itaat-hükmü
başka varlıklara
verme
Sadece put önünde
eğilmeyle
sınırlamak; modern
putları fark
etmemek.
İtikadî: Büyük suç riski.
Ahlâkî: Ölçüsüzlük.
Psikolojik: Aidiyet
bölünmesi.
Sosyolojik: Putçu
hizipleşme.
Ekonomik:
Riba/fırsatçılık.
Nihai bağlılığı Allah’ta
toplamak; başka
varlıklara kutsiyet
atfetmemek. ihlasa uygun
davranmak, Allah’tan
başka varlıklara ilahlık ve
rabblik yetkisi vermemek.
Kavram Kur’an’daki Anlam
Katmanları
Sık Yanlış
Anlamlar
Yanlış Bilmenin
Tahribatları
Eylem Önerileri
Nifak
İç–dış tutarsızlık;
menfaat , gösteriş
merkezli iman
iddiası.
Salt politik
ikiyüzlülük sanmak.
İtikadî: Güven yıkımı.
Ahlâkî: Sadakatsizlik.
Psikolojik: Kimlik
parçalanması.
Sosyolojik: Kurumsal
çürüme.
Söz–amel tutarlılığı ve
şeffaflık.olmalı; Allah
rızası için olmalı, Allah’a
mutlak güven olmalı,
Kitaba sadakat olmalı.
Fısk/
Fâsık
Allah sınırlarını
bilinçli aşma; ilahi
ölçüyü terk.
‘Günahkâr mümin’
etiketini
normalleştirmek.
İtikadî: ilahi hudud ihlali
meşrulaşır
Ahlâkî: Günah küçük
görülür. Sosyolojik: Norm
erozyonu.
Hudut bilinci; küçük
günahı hafife almamak;
ıslah/telafi.
Zulm
Hakkı yerinden etme;
adaleti çiğneme; şirk
büyük zulümdür.
Fiziksel şiddetle
sınırlamak; yapısal/
sosyal/ekonomik
zulmü görmemek
İtikadî: Hakkın mesajını
engelleme, adaletsizlik,
Ahlâkî: Vicdan körelir.
Sosyolojik: Güç tapıncı.
Ekonomik: Riba
sömürüsü, fırsatçılık.
Hakkı, adaleti koruyan
etkili mekanizmalar
geliştirilmeli; Haksızlığa
uğrayanlar, mazlumlar
desteklenmeli.
Fücur
İlahi sınırları yırtma;
günahı açıktan işleme
eğilimi.
Cinsellikle,
teşhircilikle
sınırlamak.
İtikadî: Günaha alışma.
Ahlâkî: Çirkinliğin
normalleşmesi.
Psikolojik: Utanma
duygusunun azalması
Sosyolojik: toplumsal
kuralların bozulması
Haya ve sınır bilinci;
mahremiyet eğitimi
verilmeli.
Ahlaki değerler eğitimi ve
mesleki etik değerler
yaygınlaştırılmalı.
Fahşâ
İffeti ve hududu yıkıcı
eylemler, aşırı çirkin
söz/fiiller
Zina ile fuhuş ile
sınırlamak.
Ahlâkî: İffet çöküşü.
Psikolojik: Nesneleşme.
Sosyolojik: Aile
zayıflaması.
Ekonomik: iffetsizliği
yayan sömürü
endüstrileri.
Tüm alanlarda nezaket
dili geliştirilmeli. Sinema,
dizi, medya ve
çerçevelerin olduğu
filtreler geliştirilmeli.
Meslek ahlakı önemli.
Münker
Fıtrata/ilahi ölçüye
aykırı olan; ma‘rûfun
zıddı.
Kültürel
hoşnutsuzlukla
karıştırmak.
Ahlâkî: Değerlerde
göreceliğin
yaygınlaşması,
Sosyolojik: Kamu
vicdanının körleşmesi.
Delil ve hikmetle
reddetmek; yapıcı
alternatif üretmek.
Fesad
Bozmak/çürütmek
(düşünce–ahlâk–
ekonomi–ekoloji).
Sadece
kargaşa/isyan
zannetmek
Ahlâkî: Sorumluluk kaybı.
Sosyolojik: Kurumsal
çöküş.
Ekonomik: Kaynak talanı.
Onarım odaklı ıslah; ekini
ve nesli korumak, dünyayı
imar etmek,
ekolojik/ekonomik adalet.
İfsad
Bile isteye fesadı
yayma; sistematik
bozmak.
‘Niyetim iyi’
bahanesiyle
meşrulaştırma.
Ahlâkî: Yalan
/ikiyüzlülük.
Sosyolojik: Güven çöküşü.
Ekonomik: Yolsuzluk
ağları.
Şeffaflık, denetim ve
hesap verebilirlik. Islaha
yönelik kapsamlı
iyileştirme projeleri
geliştirmek.
Kavram Kur’an’daki Anlam
Katmanları
Sık Yanlış
Anlamlar
Yanlış Bilmenin
Tahribatları
Eylem Önerileri
İlhad
Haktan sapma;
Allah’ın ayetlerini
çarpıtmak ayetleri
eğip bükme; hakikate
sırt çevirme.
Sadece
“ateizm/inkâr” ile
sınırlı görmek;
bireysel inançsızlığa
indirgemek.
Ayetleri
dilsel/yorum
sapmasını ihmal.
İtikadi: Batılı “hakikat”
diye sunmaya kalkma.
Ahlâkî: Hakikate karşı
duyarsızlık;
sorumluluktan kaçış.
Sosyolojik: Dini ve ahlaki
değerleri çarpıtarak
yozlaşmaya yol açma;
İlahi metne sadakat çok
önemli. Her türlü
tahriften uzak durmak.
Ayetleri bağlam ve
bütünlüğü içinde ele
almak
Bağy
Haddi aşma;
taşkınlık,
yetki/servet
zorbalığı.
‘Güçlü haklıdır’
anlayışı çok sık
düşülen bir
sapmadır
Ahlâkî: Kibrin
kurumsallaşması.
Sosyolojik: Kutuplaşma.
Ekonomik: Tekelleşme
Güç–hukuk dengesini
kurmak; her türlü suç ve
yolsuzlukla mücadele.
Ekonomide sosyal adaleti
ve şeffaflığı sağlamak
Fitne
İmanın sınanması,
insanları saptırma,
toplumsal karıştırma.
Sadece ‘kargaşa’
zannetme
İtikadî: Hakikatten
soğutma.
Sosyolojik: Kutuplaşma.
Ekonomik: Kriz fırsatçılığı
Yalan, iftira, şantaj,
kumpas ve
dezenformasyonu
engellemek; doğru
bilgilerle, hikmetle kriz
yönetimi.
İsm
Günah; sorumluluk
ihlali.
‘Küçük kusur’ gibi
sunmak.
Ahlâkî: Vicdan
duyarsızlaşır.
Psikolojik: suçuna,
günâhına bahaneler
arama,
Günahı hafife almamak;
tevbe ve istiğfar etmek,
Telafi edecek anlamlı
eylemler yapmak
Udvan Düşmanlık/saldırganl
ık; hak ihlali.
‘Öfkeliydim,
kendimi kaybettim’
gerekçesi.
Ahlâkî: Şiddet meyli.
Sosyolojik: İntikam
kültürü.
Ekonomik: Şiddet
maliyetleri.
Arabuluculuk ve etkili
hukuki caydırıcılık;
şiddete sıfır tolerans
kültürünü hakim kılmak.
Duyguları yönetmeyi
öğrenmek.
Dalâlet Hidayetin zıddı;
bilinçli/ısrarlı sapma.
“Masum bir yanılgı”
gibi sunmak.
İtikadî: Hak–batıl ayrımı
bulanır.
Ahlâkî: Sorumluluk
belirsizleşir.
Kur’an ayetlerini
düşünmek ve hikmetle
yaşamak, öğrenme ve
muhakeme devam etmek.
Ribâ
Haksız fazlalık,
khaksız yolla elde
edilen kazanç,
karşılıksız artış,
tefecilik, sömürüye
dayalı haksız kazanç
‘Piyasa gereği’
meşrulaştırma.
“Tüm dünya
kullanıyor”
mazeretine sığınma
İtikadî: Allah’a savaş
(2:279) tehlikesi var.
Ekonomik: Borç köleliği,
eşitsizlik, emek ve
sermaye sömürüsü
sosyolojik: Sınıf uçurumu.
Riba içermeyen ortaklıktemelli ekonomik
modeller; servetin tüm
topluma yayılması,
tekelciliğin önlenmesi,
zekât/infak; borç
affı/kolaylığı.
Mütrefîn
Lüksle şımaran, israf
ve despotluk üreten
vahyi tanımayan elit.
Maddi zenginliği
ideal değermiş gibi
göstermek
Ahlâkî: İsraf, gösteriş,
kibir.
Sosyolojik: Ayrışma.
Ekonomik: Tekelleşme,
kayıt dışı karanlık kazanç,
kaynak israfı
Lüks ve gösteriş
tüketimini önleyici
düzenlemeler yapmak;
adil paylaşımı
yaygınlaştırmak, Yargı
erkini zenginlerin
tasallutundan korumak
Kavram Kur’an’daki Anlam
Katmanları
Sık Yanlış
Anlamlar
Yanlış Bilmenin
Tahribatları
Eylem Önerileri
İsrâf
Ölçüsüz tüketim;
nimeti heder etmek.
İsrafı küçük günâh
olarak görmek,
önemsememek
Ahlâkî: Nankörlük.
Ekonomik:
Sürdürülemezlik.
Ekolojik: Tahribat.
İhtiyaç–fayda dengesi;
tasarruf/onarım.
Emanet Güvenilirlik;
sorumluluğu ehline
verme.
Akrabalık/parti/lide
r sadakatiyle
ehliyeti karıştırmak.
Ahlâkî: Güven çöküşü.
Sosyolojik: Kurumsal
yozlaşma.
Sorumluluk bilincini
kazanmak, güvenilir
olmak. Liyakat, ehliyeti,
şeffaf denetim ve hesap
verebilirlik bilinci
Adalet
Her hak sahibine
hakkını verme; ölçü–
tartı; tarafsız yargı.
Biçimsel eşitliği
adalet sanmak; güce
göre kaydırmak.
Ahlâkî: Zulmün
normalleşmesi.
Sosyolojik: Güçlünün
hukuku yozlaştırması
Yargı etiğini geliştirmek,
Bağımsız ve tarafsız
süreçleri geliştirmek;
mazlumu koruma.
Salât
Dua/rahmet/yardım
anlamları + ibadet
ritüeli olarak kıyam
rüku ve secde,
toplumsal bilinç ve
arınma etkisi.
Salt ritüel dizisi;
ahlâkî/toplumsal
etkiden koparmak.
Ahlâkî: Haya/infak etkisi
zayıflar.
Sosyolojik: Ma‘rûfun
azalması.
Hușû ve tedebbür;
gündelik hayata
yansıtmak. Allah’a ihlaslı
ve takvalı yönelme
vesilelerini çoğaltmak.
Nüsuk
Islah edici doğru
ameller; toplumsal
fayda ve adalet.
Kurban/ritüel
bütünlüğü; hayatın
ibadetleşmesi.
Salt kurban
kesmeye indirgeme
Ahlâkî: Semboller
amaçlaşır.
Sosyolojik: Gösteriş
ritüelleri.
Maksatları gözetmek;
ihsan ve infakla
bütünleştirmek.
Kur’an
Kıraati
Kur’an’ı okumak,
anlamak, düşünmek
(tedebbür), hayat
rehberi edinmek;
kalp, akıl ve amel
bütünlüğü.
Kur’anı sadece güzel
sesle okumak;
anlamını
önemsememek.
.
İtikadî: Kur’an’ın hidayet
boyutunu kaybetmek.
Ahlâkî: Amelsiz okuma ve
ezberleme kültürü.
Psikolojik: Duygusal
tatmin var ama eyleme
götürmüyor
Sosyolojik: Kur’an’ın
hayattan koparılması.
Anlam odaklı okuma;
tefekkür ve tatbik önemli
Zikir
Hakikati, vahyin
mesajlarını sürekli
diri tutma; ilahi
rehberliği canlı kılma.
Sayı odaklı mekanik
tekrar. Sadece
tesbih Sayısı olarak
görmek
Psikolojik: kolaya kaçma
Ahlâkî: Olumlu bir
davranış gelişmez.
Zikri bilinçle yapmak;
günlük yaşamda Allah’ı
anmayı davranışa
yansıtmak.
Tesbih
Allah’ı eksikliklerden
tenzih; sürekli şuur
hali; zikir-salât–
ibadet ile bağlantılı
Taneli sayım
ritüeline indirgeme.
Sadece tesbih
çekmek; sayı odaklı
mekanik tekrar.
İtikadî: Tevhid şuuru
zayıflar.
Ahlâkî: Davranış değişimi
olmadan zikir.
Psikolojik: Anlam yerine
mekaniklik.
Sosyolojik: Dini
ritüellerde yüzeysellik
Tenzihi tevhidi ilkeler
doğrultusunda
derinleştirmek.
Kavram Kur’an’daki Anlam
Katmanları
Sık Yanlış
Anlamlar
Yanlış Bilmenin
Tahribatları
Eylem Önerileri
Salihât
Islah edici doğru
ameller; toplumsal
bozuklukları onarma,
iyileştirme, kamu
yararı/adalet üretimi.
Islah edici olmayan
bireysel ‘iyilik’ le
sınırlama,
Ahlâkî: Sorumluluk
daralır.
Sosyolojik: ıslah
içermeyen verimsiz
etkinlik, onarım ihmali.
Islah perspektifinde
bozukluğu onaran,
toplumsal fayda üreten
projeler yapmak.
Hasenât
Güzel, yararlı işler;
fayda–ahlak dengesi;
bireysel niyet ile
toplumsal faydanın
birleşimi
Hasenatı yalnızca
duygusal jestlere,
sembolik
yardımlara, niyet
beyanlarına
indirgeme; sürekli
sevap puanı
mantığında görme.
Ahlâkî: İnsanın gerçek
sorumluluklarını yerine
getirmesini gölgeler,
yapılan iyiliğin etkisini
operasyonel düzeyde
zayıflatır.
Sosyolojik: Toplumsal
sorunların köklü çözümü
yerine “yüzeysel, vitrinlik,
gösteriş amaçlı”
faaliyetlere kayar.
Geleceğe dönük toplumu
geliştiren, güzelleştiren
fayda–adalet kriterli iyilik
etkinlikleri yapılmalı.
Ölçülebilir, izlenebilir
verimli, toplumsal
projeler yapılmalı.
Birr
Derin doğruluk/
iyilik; iman–infak–
adalet bileşkesi
(2:177).
Kıble/ritüel
formalizmine
indirgeme hatası
Ahlâkî: Adalet/infak
ihmali.
Sosyolojik: Iyilik
zannedilen verimsiz
eylemler. Yoksulluk
derinleşir.
Hak temelli yardım;
adalet ve infakı
kurumsallaştırmak.
İyilik, sosyal hayatı
dönüştürmeli.
İhsan
Allah’ı
görüyormuşçasına
yaşamak;
kalite/derinlik.
Estetik nezakete
indirgeme.
Ahlâkî: İçtenlik eksikliği.
Psikolojik: Yüzeysellik.
Sosyolojik: Güven
zayıflar.
Kalite ve dürüstlük
standard artırılmalı.
Gizli yapılması gereken
İyilikler artırılmalı.
İnfak
ihtiyaç temelli adil
dağıtımı, paylaşım.
İhtiyaç sahiplerine
destek, sermayeyi
dolaştırmak.
Basit bir sadakayla
eşitlemek; gösterişe
dönüştürülen
reklam kokan
yardımlar
Ekonomik:
Tekelleşme/yoksulluk.
Ahlâkî: Cimrilik, riya
normalleşir.
Sosyolojik: Dengesizlik
büyür.
İnfak bilincini geliştirmek
için empatik ve vicdani
sorumluluk etkinlikleri
yapılmalı. Gelirden
düzenli pay ayırmak;
paylaşımı hayatın doğal
parçası kılmak.
Sadaka
Doğruluğu teyit eden
verme; kalbi
arındırma.
Seyirlik şova dönük
yardım.
Ahlâkî: Riyâ/minnet.
Sosyolojik: Onur kırıcı
yardım.
İhtiyaç odaklı, onur
koruyan, verimli, işlevsel
olan yardımlar yapılmalı
Nafaka
Geçim temini; aile içi
adalet/sorumluluk.
Keyfî üstünlüğe
dönüştürmek, etme
pazarlık konusu.
Sosyolojik: Aile çatışması.
Ekonomik: Yoksullaşma.
İhtiyaca göre adil
paylaşım; şeffaf bütçe.
Bağış
(hibe)
Gönüllü verme; hak
temelli merhamet.
Reklam/tanıtım
aracı yapmak.
Ahlâkî: Riyâ. Sosyolojik:
Bağımlılık ilişkileri.
Düzenli pay; mahremiyete
saygılı paylaşım. Faydalı
verimli destekler olmalı.
İsâr Kardeşini kendine
tercih; özveri.
Suiistimal için
özveri talebi.
Psikolojik: Tükenmişlik.
Sosyolojik: Sömürülme
riski
Kimseye muhtaç olmadan
dengeli destekler sunmalı,
Gönüllü ve bilinçli özveri;
sınır ve ölçü önemli.
Kavram Kur’an’daki Anlam
Katmanları
Sık Yanlış
Anlamlar
Yanlış Bilmenin
Tahribatları
Eylem Önerileri
Ma‘rûf
Fıtrata ve ilahî ölçüye
uygun tanınan
iyilik/doğruluk.
Örfe/çoğunluğa
indirgemek.
Ahlâkî: Görecilik.
Sosyolojik: Kamu vicdanı
zaafı.
İyiyi ilahî ölçüyle
tanımlamak; örfü ölçüye
tabi kılmak.
Cihâd
Hakkı üstün kılma
mücadelesi:
ilim/tebliğ/nefsi
yenme/savunma.
Salt savaş; şiddet,
saldırganlık
ideolojisi haline
getirmek
İtikadî: Haksız şiddet
meşruiyeti.
Sosyolojik: Şiddet
sarmalı.
Ekonomik: Yıkım.
Sadece savaşla
sınırlamamalı, hayatın
tümünde mücadele ahlakı
inşa edilmeli. İlim–ahlâk–
ıslah eksenli mücadele;
meşru savunma ilkesi.
Tevbe
Geri dönüş + ıslah;
yanlışın ve günahın
terk ve telafisi.
Erteleme; telafi
eylemi içermeyen
sözde pişmanlık.
Ahlâkî: Alışkanlık günahı.
Psikolojik: Suçluluk
döngüsü.
Sosyolojik: Güven kaybı
Derhâl terk; telafi ve ıslah
eylemleri olmalı
İstiğfar
Bağışlanma talebi +
davranış değişikliği.
Sözde talep; fiilde
ısrar.
İtikadî: Allah’ı ‘aldatır’
sanma.
Ahlâkî: Tövbe erozyonu.
Sosyolojik: İkircikli
Kültür.
Söz–fiil uyumu şart;
hatayı kesen eylem planı
olmalı.
Sabır/
Sabr
Aktif direnç ve sebat;
hududu koruyarak
mücadele.
Haksızlıkla
mücadele etmek
yerine
kendiliğinden
düzelmesini
beklemek, Pasif
suskunluk; zulme
rıza göstermek
İtikadî: Adalet anlayışı
zayıflar.
Ahlâkî: Haksızlığa
sessizlik.
Psikolojik: Öğrenilmiş
çaresizlik.
Sosyolojik: Zulmün
kurumsallaşması.
Ekonomik: Emek
sömürüsüne rıza.
Zorlukta dayanmak;
zulme rıza göstermemek,
adalet için aktif direniş ve
çaba gösterilmeli. çözüm
arayışına devam edilmeli.
Şükür
Nimeti vereni tanıma;
nimeti yerinde
kullanma.
Sadece sözlü
teşekkürle
sınırlamak.
İtikadî: Nimeti Allah’tan
bilmemek.
Ahlâkî: İsraf ve
nankörlük.
Psikolojik: Tatminsizlik,
mutsuzluk.
Sosyolojik: Kanaat ve
paylaşım zayıflar.
Ekonomik: Servetin
yanlış kullanımı.
Nimeti verimli, adil, ölçülü
ve bilinçli kullanmak.
Nimetleri topluma fayda
için değerlendirmek.
Fıtrat
Yaratılıştaki doğruya
yatkın temel; ölçü
algısı.
Kadercilikle
karıştırmak;
‘değişmez mizaç’.
Ahlâkî: Sorumluluğu
devretme.
Psikolojik: Sabit zihiniyet.
Fıtri eğilimleri
eğitim/ıslahla geliştirmek.
Kavram Kur’an’daki Anlam
Katmanları
Sık Yanlış
Anlamlar
Yanlış Bilmenin
Tahribatları
Eylem Önerileri
Kader
İlahî ölçü/takdir;
sünnetullah içinde
sınırlar.
Pasif kadercilik;
iradeyi iptal.
Ahlâkî: Sorumluluk
ertelenir. Sosyolojik:
Atalet.
Tedbir–tevekkül dengesi;
plan–çalışma–dua.
Kazâ
Hükmün/ölçünün
tecellisi; vakaların
gerçekleşmesi.
‘Olacağı varmış’
fatalizmi.
Psikolojik: Kontrol kaybı
hissi.
Ahlâkî: Tedbir zayıflar.
Sebep–sonuç bilinci; risk
yönetimi.
Hidayet
Doğru yola
iletme/bulma;
rehberlik.
Salt ‘nasip’ dili. Ahlâkî: İradeyi, çabayı ve
araştırmayı ihmal etmek
Eğitim: Tembellik
Bilgi–amel birlikteliği;
güvenilir rehberlik.
Velâyet
(velî)
Yakınlık/dostluk/kor
uyuculuk; ilahî
dostluk ve mü’min
dayanışması.
Siyasal vesayetle
karıştırmak; kişiyi
kutsamak.
Sosyolojik:
Kutsallaştırılmış otorite.
Ahlâkî: Eleştiri yokluğu.
Dostluğu takva–adalet
ekseninde kurmak;
kişileri kutsamamak.
Şefaat
Sadece Allah’ın
tekelinde olan yardım
yetkisi
Allah’ın dışındaki
varlıklara otomatik
kurtarıcılık yetkisi
verme
Ahlâkî: Sorumluluk
gevşer.
İtikadî: Adalet algısı
bozulur.
Sorumluluğu aşkasına
havale etmemek; Allah’ın
adaletine mutlak güven
şart.
Bid‘at
Dinde aslı olmayan
inanç/amel; örfün din
yerine geçmesi.
Her yeniliği bid‘at
saymak; faydalı
yeniliği reddetmek.
Ahlâkî: Katılık. Sosyolojik:
İlerlemenin tıkanması.
Dini konularda Kur’an ile
ölçüp aslı var–yok ayrımı
yapılmalı, dini hüküm
taşımayan yararlı yeniliği
usûl çerçevesinde
sahiplenmek.
Taklit Delilsiz kör bağlılık;
ittibâ ile
karıştırılmamalı.
‘Güvenli’ yol diye
ictihadı terk.
Ahlâkî: Sorumluluktan
kaçış.
Entelektüel: Tembellik.
Delile dayalı öğrenme;
ehline danışırken
muhakeme.
Maslahat
/
Makâsıd
Din–can–akıl–nesil–
malın korunması;
kamu yararı.
Araçları
amaçlaştırmak;
‘sonuç için her yol
mubahtır’.
Ahlâkî: Araç–amaç
sapması.
Hukukî: Keyfîlik.
Maksat–delil uyumu;
zaruret–ihtiyaç ayrımı.
Emr bi’lMa‘rûf /
Nehy
ani’lMünker
İyiliği
kurumsallaştırmak;
kötülüğü engellemek.
Zorbalık ve linç. Ahlâkî: Riyâ/ikiyüzlülük.
Sosyolojik: Kutuplaşma.
Baskıdan, zorlamadan
uzak bir şekilde hikmet ve
güzel öğüt ile yaklaşılmalı
Kavram Kur’an’daki Anlam
Katmanları
Sık Yanlış
Anlamlar
Yanlış Bilmenin
Tahribatları
Eylem Önerileri
Halife
Allah’ın yeryüzünde
insana yüklediği
temsil ve
sorumluluk; imar,
adalet, ıslah,
emanete riayet;
toplumsal görev
bilinci.
Salt siyasal otorite
(halifelik
kurumu);
“yeryüzünde
mutlak egemenlik”
iddiası; sadece
erkeklere özgü
yetki zannetme.
“Halife” kavramını
teokratik yönetim
zannetme hatası
İtikadî: Tevhidî
sorumluluk bireyden
kuruma devredilir.
Ahlâkî: Emanet bilinci
kaybolur.
Psikolojik:
Sorumluluktan kaçış,
otoriteye kör bağlanma.
Sosyolojik: Dini-siyasi
istismar.
Ekonomik: Kaynakların
adaletsiz kullanımı.
Allah’ın yeryüzünde
insana yüklediği temsil
ve sorumluluk bilincini
geliştirmeliyiz.
Özellikle ekini ve nesli
koruma, dünyayı imar
etme, adaleti sağlama,
ıslah, emanete riayet;
yönetimde dürüstlük ve
şeffaflık, ehliyeti ve
liyakati esas almak,
toplumsal görev bilinci
vb. konularda etkili
çalışmalar yapmak.
Gıybet
Kişinin
hoşlanmayacağı hak
sözü gıyabında
söylemek.
Kamu
yararı/şahitlikle
karıştırmak.
Ahlâkî: Onur kırıcı kültür.
Sosyolojik: Güven çöküşü.
Zaruret ve kamu yararı
dışında konuşmamak.
Nemîme Sözü koşturup fitne
yaymak.
‘Bilgi paylaşımı’
kılıfı.
Ahlâkî: İhanet. Sosyolojik:
Doku bozulması.
Doğrulanmamış haberi
yaymamak; birlik ve
güven.
Kibir
Büyüklük taslama;
hakkı/halkı
küçümseme.
Özgüvenle
karıştırmak.
Ahlâkî: Tevazu kaybı.
Sosyolojik: Ayrışma.
Tevazu; başarıyı Allah’tan
bilmek; şükür.
Haset
Nimeti yok olmasını
istemek;
kıskançlıktan ileri bir
durum
Rekabetle ve
imrenmekle
karıştırmak.
Ahlâkî: Nankörlük.
Psikolojik: Öfke ve
huzursuzluk.
Kıskançlık yerine gıpta
etme ve imrenme
ahlakını özümsemek,
dua ile Allah’tan hayırlı
olanı istemek.
Sonuç
Dini hayatta kullanılan kavramların yanlış bilinmesi, hatalı eylemlere ve bozuk duruşlara, anlamsız
yaklaşımlara ve yanlış inanışlara yol açmaktadır. Bu durum bidat ve hurafeleri kolaylaştırmakta,
ilhad’a yol açmakta, ihlası, takvayı ve imanı zedelemekte ve şirke düşme tehlikesini artırmaktadır.
Yanlış bilinen kavramlar , sadece vahyin mesajını bozmakla kalmamakta, söylem ve eylem tutarlılığını
bozmakta, kişinin ahlakını da zedelemektedir. Bu yüzden kavramları anlamaya çalışırken, sadece kök
anlamları ile yetinilmemeli, ayetlerin bağlam ve bütünlüğüne dikkat edilerek anlaşılması
gerekmektedir. Bu çalışmada eksiklerimiz olabilir. Ciddi araştırmacıların Önerileri bizim için
değerlidir. Allah en doğrusunu bilir.
Derleyen ve Analiz Eden : Vedat Kat
Kaynakça (References)
Abdel Haleem, M. A. S. (2010). The Qur’an: A New Translation. Oxford University Press.
Abdel Haleem, M. A. S. (2010). Understanding the Qur’an: Themes and Style. London: I.B. Tauris.
Abdel-Baqi, M. F. (1945). al-Muʿjam al-Mufahras li-Alfāẓ al-Qur’ān al-Karīm. Kahire: Dār al-Kutub.
Abderrahmane, T. (1989). Religious Practice and Renewal of the Reason. [Orijinal Fransızca sürüm]. (Çev.
olmayan).
Abdul-Raof, H. (2001). Qur’an Translation: Discourse, Texture and Exegesis. London: Routledge.
Abu Zayd, N. (2004). Reformation of Islamic Thought. Amsterdam University Press.
Ahmadi Bighash, K. (2020). Analysis of the discourse of the Holy Qur’an in virtues and righteous deeds. Stylistics
Studies of the Holy Qur’an, 4(1), 9–22.
Ahmadi, M. H., Hosaini Shahrudi, S. M., & Morvarid, J. (2021). The relationship between faith and righteous deeds
with the focus of Quranic verses. Theology Journal, 8(14), 113–134. https://doi.org/10.22034/pke.2021.9629.1425
Ahmed, L. (1992). Women and Gender in Islam. Yale University Press.
Ajzen, I. (1991). The theory of planned behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50(2),
179–211.
Aktaş, E. (t.y.). “Hüsnâ”nın anlam alanı üzerine notlar (pdf, “Kur’an Mesajı” bağlamı). (Semantik not: “güzel” kadar
“iyi/yararlı”).
al-Ashʿarī, Abū l-Ḥasan. (1980). Maqālāt al-Islāmiyyīn wa ikhtilāf al-muṣallīn (ed. H. Ritter). Wiesbaden: Steiner.
Al-Azami, M. M. (2003). The History of the Qur’anic Text: From Revelation to Compilation. Leicester: UK Islamic
Academy.
Al-Baghdādī, al-Farq bayn al-firaq; al-Shahrastānī, al-Milal wa’n-Niḥal (mulhid/heretik kullanımı).
Al-Gazali. (1992). The ninety-nine beautiful names of God (al-Maqṣad al-Asnā fī Sharḥ Asmāʾ Allāh al-Ḥusnā) (D.
B. Burrell & N. Daher, Trans.). Islamic Texts Society. (Orijinal eser 11. yy.)
Al-Isfahānī, R. (2007). al-Mufradāt fī gharīb al-Qur’ān (S. A. Dâwûdî, Ed.). Dâr al-Qalam.
al-Māturīdī, Abū Manṣūr. (2007). Kitāb al-Tawḥīd (ed. Bekir Topaloğlu). İstanbul: İSAM.
Al-Nawawī, Y. (1991). Sharḥ Ṣaḥīḥ Muslim (Vols. 1–18). Dār al-Fikr. (Özellikle “Esmâü’l-Hüsnâ hadisi: ‘man
aḥṣāhā…’” şerhleri)
al-Nawawī. (2013). al-Arbaʿīn al-Nawawiyyah (Hadith no: 2 – Cibrîl hadisi).
Al-Qurṭubī. (2006). Al-Jāmiʿ li-Aḥkām al-Qurʾān. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya.
Al-Ṭabarī. (2001). Jāmiʿ al-bayān ʿan taʾwīl āy al-Qurʾān (ed. A. M. Shākir). Cairo: Dār al-Maʿārif.
al-Tahāwī. (2010). al-ʿAqīdah al-Ṭaḥāwiyyah (şerhlerle). Kahire: Dār al-Salām.
Altuntaş, A. (2018). Kur’an’da insanın sâlih olma süreci. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(13),
81–113.
Altuntaş, H. (2019). Kur’an’da Zikir Kavramı ve Anlam Alanı. İstanbul: Rağbet Yayınları.
Anadolu İlahiyat Akademisi. (t.y.). Tuncer Namlı ile kronolojik Kur’an okumaları [program sayfası]. Erişim:
22.09.2025
Arkoun, M. (1997). Rethinking Islam: Common Questions, Uncommon Answers. Boulder: Westview Press.
Aş‘arî, E. el-Hasan. (1950). Makalâtü’l-İslâmiyyîn (ed. H. Ritter). İstanbul: Maarif.
Asad, M. (1980). The Message of the Qur’an. Gibraltar: Dar al-Andalus.
Asad, T. (2003). Formations of the Secular: Christianity, Islam, Modernity. Stanford University Press.
Atay, H. (1983). Kur’an’da Ahlâkî Kavramlar. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
Ateş, S. (1988). Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meali. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Auda, J. (2008). Maqasid al-Shariah as Philosophy of Islamic Law. IIIT.
Aydın, M. S. (2014). Kur’an’da Ahlakın Temelleri. Rağbet.
Bailey, H. W. (1979). Dictionary of Khotan Saka. Cambridge: Cambridge University Press.
Bandura, A. (1999). Moral disengagement in the perpetration of inhumanities. Personality and Social Psychology
Review, 3(3), 193–209.
Bauman, Z. (1993). Postmodern Ethics. Blackwell.
Bayındır, A. (2014). Tarikatta rabıta ve Nakşibendilik [e-kitap]. Süleymaniye Vakfı.
https://www.suleymaniyevakfi.org/e-kitaplar/tarikatta-rabita-ve-naksibendilik.pdf Süleymaniye Vakfı
Bayındır, A. (2015). Tarikatçılığa bakış [e-kitap]. Süleymaniye Vakfı. https://www.suleymaniyevakfi.org/ekitaplar/tarikatciliga-bakis.pdf Süleymaniye Vakfı
Bayındır, A. (t.y.). Helal ve haramı kim belirliyor? Süleymaniye Vakfı. (Yayın tarihi sitede açık değil.) Erişim:
22.09.2025, https://www.suleymaniyevakfi.org/fikih-arastirmalari/helal-ve-harami-kim-belirliyor.html Süleymaniye
Vakfı
Bayraklı, B. (1997). Kur’an’da Esmâ-i Hüsnâ. İstanbul: Bayraklı Yayınları.
Bekdemir, S. (2021). İslâm hukukunda fâsığın haber ve şâhitliğinin geçerliliği meselesi. Bozok Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, (19), 196–225.
Belal, Y. (2017). The Life of Shari’a [PhD dissertation]. University of California.
Beyhakî, A. (1993). al-Asmā’ wa’s-Ṣifāt. Riyadh: Maktabat al-Rushd.
Bilmen, Ö. N. (1966). Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri. İstanbul: Bilmen Yayınevi.
Boyce, M. (1975). A History of Zoroastrianism, Volume 1. Leiden: Brill.
Boyce, M. (1982). A History of Zoroastrianism, Vol. II: Under the Achaemenians. Leiden: Brill.
Bradshaw, P. F. (2002). Daily Prayer in the Early Church: A Study of the Origin and Early Development of the
Divine Office. London: SPCK.
Brunner, R. (2018). Joseph Schacht and German Orientalism in the 1920s and 1930s. In S. Schmidtke (Ed.),
Studying the Near and Middle East at the Institute for Advanced Study, Princeton, 1935–2018 (pp. 344–351).
Piscataway, NJ: Gorgias Press.
Çağrıcı, M. (1992). Birr; Takvâ. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
Çağrıcı, M. (1994). İslâm Ahlâkı. İstanbul: DİB Yay.
Çakır, M. (2023). Fıkıh ilminin bireyde sâlih amel bilincinin şekillenmesine katkıları. İslam Hukuku Araştırmaları
Dergisi, (41), 75–104.
Çantay, H. B. (1947). Kur’an-ı Hakim ve Meali Kerim. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
Chapra, M. U. (1985). Towards a Just Monetary System. The Islamic Foundation.
Chittick, W. C. (2000). Sufism: A Short Introduction. Oxford: Oneworld Publications.
Cook, M. (2003). Commanding Right and Forbidding Wrong in Islamic Thought. Cambridge University Press.
Crone, P. (2016). The Qur’anic Pagans and Related Matters: Collected Studies in Three Volumes (Vol. 1). Leiden:
Brill.
Crone, P., & Hinds, M. (1986). God’s Caliph: Religious Authority in the First Centuries of Islam. Cambridge:
Cambridge University Press.
Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerîf. (tsz.). et-Taʿrîfât (md. tevbe/istiğfar).
Demirci, M. (2015). Kur’an’da Allah Tasavvuru ve Esmâü’l-Hüsnâ. İstanbul: Rağbet Yayınları.
Diyanet İşleri Başkanlığı. (2011). Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir (5 Cilt). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı
Yayınları.
Diyanet İşleri Başkanlığı. (2023). Kur’an-ı Kerim meali. https://kuran.diyanet.gov.tr
Doğan, A. (2004). İslâm Hukukunda Faiz Problemi. İstanbul: Rağbet Yayınları.
Duhigg, C. (2012). The Power of Habit. Random House.
Dunn, E. W., Aknin, L. B., & Norton, M. I. (2008). Spending money on others promotes happiness. Science,
319(5870), 1687–1688.
Durkheim, É. (1997). The Division of Labor in Society. Free Press.
Düzgün, Ş. A. (2005). Din ve Toplum: Türkiye’de Dini Hayat. Ankara: Ankara Okulu.
Elbogen, I. (1993). Jewish Liturgy: A Comprehensive History (R. P. Scheindlin, Trans.). Philadelphia: The Jewish
Publication Society.
el-Gazzâlî, M. (2013). İhyâʾ ʿUlûmi’d-Dîn (seçme böl.). İstanbul: Klasik Yay. [îmân–ahlâk–ihlâs ilişkisi].
Elmalılı, M. H. Y. (2010). Hak Dini Kur’an Dili: Yeni Mealli Türkçe Tefsir (Sad. İ. Karaçam, E. C. Şahin & N.
Bolelli). İstanbul: Azim Dağıtım. (Orijinal eser 1935).
el-Mâtürîdî, E. (2005). Kitâbü’t-Tevhîd (nşr. & çev. seç.). Ankara: DİB Yay. [îmânın tanımı, tasdîk meselesi].
Esack, F. (1997). Qur’an, Liberation and Pluralism. Oneworld.
Esed, M. (2002). Kur’an Mesajı: Meal-Tefsir (Çev. C. Koytak & A. Ertürk). İstanbul: İşaret Yayınları.
Fazlur Rahman. (1982). Major Themes of the Qur’an. Minneapolis: Bibliotheca Islamica.
Festinger, L. (1957). A Theory of Cognitive Dissonance. Stanford University Press.
Firestone, R. (1990). Journeys in Holy Lands: The Evolution of the Abraham-Ishmael Legends in Islamic Exegesis.
Albany: SUNY Press.
Frank, R. M. (1994). Creation and the Cosmic System: Al-Ashʿarī’s Cosmology. Aldershot: Variorum.
Gazzâlî, E. H. (2016). el-Maqsadü’l-Esnâ fî şerḥi esmâillâhi’l-ḥüsnâ. (A. Bewley, Trans.). Diwan Press.
Gazzâlî, E. H. (2019). İhyâ-u Ulumiddîn [İmam-ı Gazâlî]. Semerkand Yayınları.
Gimaret, D. (1990). La doctrine d’al-Ashʿarī. Paris: Cerf.
Gündüz, Ş. (2016). Din ve İnanç Sözlüğü. Ankara: Vadi Yayınları.
Haidt, J. (2012). The Righteous Mind: Why Good People Are Divided by Politics and Religion. Pantheon.
Hallaq, W. B. (2009). Sharīʿa: Theory, Practice, Transformations. Cambridge University Press. (Dînin normatif düzen
oluşu).
Hallaq, W. B. (2013). The Impossible State. Columbia University Press.
Hallaq, W. B. (2019). Restating Orientalism: A Critique of Modern Knowledge. Columbia University Press.
Hamidullah, M. (1991). Kur’an-ı Kerim Meali ve Tefsiri. İstanbul: Beyan Yayınları.
Hamidullah, M. (1993). The Muslim Conduct of State. Lahore: Sh. Muhammad Ashraf.
Hassan, M. H. (2018). The necessity of understanding the cosmos, nature and man in the Qur’an. Revelation and
Science, 8(2).
Hawting, G. R. (1999). The Idea of Idolatry and the Emergence of Islam: From Polemic to History. Cambridge:
Cambridge University Press.
Hawting, G. R. (1999). The Idea of Idolatry and the Emergence of Islam: From Polemic to History. Cambridge
University Press.
Hidayat, A., Zakiyuddin bin Azhar, M., Purnomo, H., & Napitupulu, L. (2024). The influence of Taqwa (Piety) and
Amal Saleh (Good Deeds) on Patience Among Muslim Students. IJITH Journal.
HT Bilim Tarih Felsefe. (2023). “Namaz, Kur’an’daki ‘Salat’ emrinin icra şekillerinden biridir…“ Instagram post.
Hussain, M. S. (2022). Wisdom in the Qur’an [Unpublished doctoral dissertation]. Oxford University. Retrieved
from Oxford University Research Archive.
İbn Âşûr, M. T. (1984). et-Taḥrîr ve’t-Tenwîr. Tunis: Dâr Sahnûn.
İbn Kayyim el-Cevziyye. (1996). Medâricü’s-sâlikîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
İbn Kayyim el-Cevziyye. (1997). el-Cevâbü’l-Kâfî (ed-Daʾ ve’d-Devâʾ). Beyrut: Dâru’l-Maʿrifa.
İbn Kayyim el-Cevziyye. (1998). el-Vâbilü’s-Sayyib. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye.
İbn Kesîr, İ. (2000). Tefsîrü’l-Kur’ân el-Azîm. Dâru Tayyibe.
İbn Manzur. (2003). Lisânü’l-Arab (Vol. 14). Beyrut: Dâru Sâdır.
İbn Receb el-Hanbelî. (1999). Kelimetü’l-İhlâs. Dâr İbn Hazm.
İbn Teymiyye, T. (1999). Kitâbü’l-Îmân. Kahire: Mektebetü’s-Sünne.
İbn Teymiyye. (n.d.). Mecmuuʿ al-Fetâwâ. [Klasik Arapça eser]
İktibas. (2022, 3 Temmuz). Allah’ın indirdikleriyle hükmetmeyenler “kâfir, zâlim ve fâsıktırlar”. İktibas Dergisi
çevrimiçi.
İsfahani, R. (2004). Müfredâtü Elfâzı’l-Kur’ân. İstanbul: Ensar Yayınları.
Işık, V. (1996, Eylül). Bireysel ve toplumsal kimliği tanımlamada “fâsık” kavramının anahtar rolü. Haksöz Dergisi,
66. (Çevrim içi yeniden yayım)
İslamoğlu, M. (2009). Hayat Kitabı Kur’an: Gerekçeli Meal-Tefsir. İstanbul: Düşün Yayıncılık.
İslamoğlu, M. (2014). 99 Esma 99 Dua. İstanbul: Düşün Yayıncılık.
İslamoğlu, M. (2023). Kur’an’a Göre Esmâ-i Hüsnâ. (3 Cilt). İstanbul: Düşün Yayıncılık.
Izutsu, T. (2002). Ethico-Religious Concepts in the Qur’ān. McGill–Queen’s University Press.
Izutsu, T. (2008). God and Man in the Qur’an: Semantics of the Qur’anic Weltanschauung. Islamic Book Trust.
Jafari, S. E. M. (2018). A reinterpretation of the concept of “Amal-e Saleh” and its educational implications based on
the theory of human as an agent. Ilam University Journal.
Johnson, M. E. (2009). Worship in the Early Church: An Anthology of Historical Sources. Collegeville, MN:
Liturgical Press.
Juynboll, G. H. A. (1983). Muslim Tradition: Studies in Chronology, Provenance and Authorship of Early Hadith.
Cambridge: Cambridge University Press.
Kamali, M. H. (1998). Shari‘ah Law: An Introduction. Oneworld.
Kara, İ. (2014). Tasavvuf ve Tarikatların Eleştirisi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Kara, İ. (2019). İslam ahlak düşüncesi ve Kur’an. Dinî Araştırmalar, 22(57), 113–140.
Karaalp, C. (2018). Salât kavramının semantik analizi. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(1), 173–212.
Karagöz, İ. (1997). Kur’an’da sâlih amel kavramı. Diyanet İlmi Dergi, 33(2), 61–72.
Kaygusuz, S. (2014). Din eğitimi açısından Kur’ân’a göre “Fısk” kavramı (Yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi.
Keskin, H. (2009). Fâtır sûresi 10. âyeti bağlamında tevhid sözü ile sâlih amel ilişkisi üzerine bazı değerlendirmeler.
Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13(2), 117–129.
Koçyiğit, T. (2012). “Kur’an’da Esmâü’l-Hüsnâ’nın Teolojik Boyutu.” Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 16(1), 87–112.
Küçük, H. (2018). Kur’an’da iman ve ahlak ilişkisi. İslamî İlimler Dergisi, 13(2), 45–68.
Kur’ân-ı Kerîm Mushafı
Kurtubî, M. (2006). el-Câmiʿ li-Aḥkâmi’l-Qur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye.
Kuşeyri, A. (2007). al-Risāla al-Kushayriyya (tr./ed. seçkiler). (İhlâs bölümü—riya karşıtlığı).
Lane, E. W. (1863–1893). An Arabic-English Lexicon. London: Williams & Norgate.
MacIntyre, A. (2007). After Virtue (3rd ed.). University of Notre Dame Press.
Mahmood, S. (2005). Politics of Piety: The Islamic Revival and the Feminist Subject. Princeton University Press.
Mâturîdî, E. M. (n.d.). Teʾvîlâtü’l-Kurʾân. Mizan Yayınevi/Ensar Neşriyat. (Türkçe tercüme)
Mâtürîdî, E. Mansûr. (2003). Kitâbü’t-Tevhîd (trc. B. Topaloğlu). İstanbul: İSAM.
Mauro, P. (1995). Corruption and growth. The Quarterly Journal of Economics, 110(3), 681–712.
Merritt, A. C., Effron, D. A., & Monin, B. (2010). Moral self-licensing. Social and Personality Psychology Compass,
4(10), 344–357.
Momen, M. (1985). An Introduction to Shi‘i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi‘ism. New Haven:
Yale University Press.
Namlı, T. (2001). Ahlakî kavramlarda anlam arayışı. Fecr Yayınları.
Namlı, T. (t.y.). Kur’an Aydınlığı: Kronolojik Kur’an meali [kitap dizisi yayınına ilişkin yayınevi kaydı]. İkra/Fecr
çevrimiçi katalogu. Erişim: 22.09.2025, https://www.ikrakitap.com/tuncer-namli ikrakitap.com
Nasr, S. H., Dagli, C. K., Dakake, M. M., Lumbard, J. E., & Rustom, M. (Eds.). (2015). The Study Quran.
HarperOne.
Okumuş, M. (2004). Semantik ve analitik açıdan Kur’an’da “salât” kavramı. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, 3(6), 1–30.
Okuyan, M. (2016). Kur’an’dan Hayata Ölçüler. Düşün Yay.
Öztürk, M. (2012). Kur’an’ın Bütünlüğü Üzerine. Ankara: Ankara Okulu.
Öztürk, Y. N. (1994). Kur’an-ı Kerim Meali: Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri. İstanbul: Yeni Boyut Yayınları.
Öztürk, Y. N. (2007). Kur’an’daki İslam. İstanbul: Yeni Boyut.
Putnam, R. D. (2000). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. Simon & Schuster.
Qazanfari, A., & Ahmadi Bighash, K. (2023). Analysis of the concept of righteous deeds and good deeds in the Holy
Qur’an based on Izutsu theory. Journal of Contemporary Islamic Studies, 5(1), 69–83.
Quranic Arabic Corpus. (n.d.). Qur’anic lemma and root frequencies. University of Leeds. Erişim adresi:
https://corpus.quran.com
Qushayrī, A. (2007). al-Risāla al-Qushayriyya (tr./ed. seçkiler). (İhlâs bölümü—riya karşıtlığı).
Râġıb el-İsfahânî. (2009). al-Mufradāt fī Ḡarīb al-Qur’ān. Dımaşk: Dâr al-Kalem.
Rahman, F. (1980). Major Themes of the Qur’an. Chicago: University of Chicago Press.
Rahman, F. (1982). Islam and Modernity: Transformation of an Intellectual Tradition. Chicago: University of
Chicago Press.
Rahman, F. (1983). Some Key Ethical Concepts of the Qur’an. Journal of Religious Ethics, 11(2), 170–185.
Râzî, F. (2000). Mefâtîhu’l-Ğayb. Dârü’l-Fikr.
Reif, S. C. (1993). Judaism and Hebrew Prayer: New Perspectives on Jewish Liturgical History. Cambridge:
Cambridge University Press.
Robinson, N. (2003). Discovering the Qur’an: A contemporary approach to a veiled text (2nd ed.). SCM Press.
Sachedina, A. (2001). The Islamic Roots of Democratic Pluralism. Oxford: Oxford University Press.
Şafak, A. (1996). Fısk. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 13, ss. 37–38). TDV İSAM. (Çevrim içi sürüm)
Şâtıbî, İ. (1997). el-Muvâfakât fî Usûli’ş-Şerîa. Beyrut: Dâr İbn Affân.
Schacht, J. (1950). The Origins of Muhammadan Jurisprudence. Oxford: Clarendon Press.
Scherman, N. (1984). The Complete ArtScroll Siddur. Brooklyn, NY: Mesorah Publications.
Şehristânî, M. (1992). el-Milel ve’n-Nihal (trc. M. Ş. Yaltkaya & K. Kilıç). Ankara: DİB.
Seligman, M. E. P. (2011). Flourish: A Visionary New Understanding of Happiness and Well-being. Free Press.
Siddiqi, M. N. (2004). Riba, Bank Interest and the Rationale of Its Prohibition. Islamic Development Bank.
Sukino, A. (2022). Contextualization of the concept of Amal Saleh in the textbook of Al-Qur’an Hadith. Abjadia:
International Journal of Education, 7(2), 144–159.
Süleymaniye Vakfı. (2022, 16 Mart). Besmelesiz kesilen hayvanlar—Helal gıda (fıkhî bağlamda fısk geçişleri).
Sunstein, C. R., & Thaler, R. (2008). Nudge. Yale University Press.
Syafii Antonio, M. (2023). How far has Islamic business ethics been researched? Business and Sustainability, 2(1).
Taberî, M. b. Cerîr. (2001). Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü’l-Fikr.
Taft, R. F. (1986). The Liturgy of the Hours in East and West: The Origins of the Divine Office and Its Meaning for
Today. Collegeville, MN: Liturgical Press.
Tala, M. (2019). Belâgat, Usûl-i Fıkıh, Kelam ve Dil Felsefesi Odağında Hâsıl bi’l-Masdar.
Tatlı, B. (2013). Fısk kavramı ve hadis usûlü açısından fısku’r-râvî. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, 13(2), 21–54.
Tatlı, B. (2015). The concept of al-fisq/al-faasiq in the Qur’an and its historical adventure of transformation. Ç.Ü.
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24(2), 411–426.
Tatvan Özgür-Der. (28 Mayıs 2016). “Kur’an’da Fısk ve Fâsık” başlıklı sunum. Haksöz Haber.
Taylor, C. (1989). Sources of the Self. Harvard University Press.
Taylor, C. (2007). A Secular Age. Harvard University Press.
TDV İslâm Ansiklopedisi. (1989–2013). Esmâü’l-Hüsnâ, Allah, Rabb, vb. maddeler. İstanbul: TDV İSAM.
Teftâzânî, S. (n.d.). el-Muṭavvel. [Klasik Arapça eser]
Topaloğlu, B. (1999). “İman.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay.
Topaloğlu, B. (2001). “Kader.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV.
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDV İA). (n.d.). “Birr”, “Ma‘rûf”, “İhsan”, “Hasene”, “Islah”
maddeleri. https://islamansiklopedisi.org.tr/
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (n.d.). “Adl”, “İhsan”, “Ma‘rûf”, “Takvâ”, “Islah” maddeleri.
https://islamansiklopedisi.org.tr/
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (n.d.). Amel-i Sâlih (bk. Amel); Sâlih. Erişim:
https://islamansiklopedisi.org.tr/
Ünalan, A. (2017). “Esmâü’l-Hüsnâ ve Tevhid Bağı.” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16(31), 233–259.
UNESCO. Global citizenship education çerçevesi ve politika el kitabı.
Uslaner, E. M. (2002). The Moral Foundations of Trust. Cambridge University Press.
Van Ess, J. (1991). Theologie und Gesellschaft im 2. und 3. Jahrhundert Hidschra (ciltler). Berlin: de Gruyter.
Watt, W. M. (1948). Free Will and Predestination in Early Islam. London: Luzac.
Watt, W. M. (1991). Islamic Philosophy and Theology. Edinburgh University Press.
Wehr, H. (1976). A Dictionary of Modern Written Arabic (J. Milton Cowan, Ed.). Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Yaman, H. (2011). The Concept of Ḥikmah in Early Islamic Thought. In Islamic Philosophy, Theology and Science:
Texts and Studies (Vol. 81). Leiden & Boston: Brill.
Yavuz, A. F. (1982). Kur’an-ı Kerim ve Meali. İstanbul: Yavuz Yayınları.
Yavuz, Y. Ş. (1995). Fâsık. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 12, s. 205). TDV İSAM. (Çevrim içi sürüm)
Yazır, E. H. (2008). Hak Dini Kur’an Dili: Yeni sadeleştirilmiş tam metin. İstanbul: Eser Kitabevi Yayınları.
Yıldırım, S. (2005). Kur’an-ı Hakim ve Açıklamalı Meali. İstanbul: Yeni Akademi Yayınları.
Yılmaz, H. (2010). Tebyînü’l-Kur’an. İktibas Yay.
Yılmaz, H. (t.y.). Kur’an’ın Türkçe meali sunumu [web sayfası]. İşte Kur’an. Erişim: 22.09.2025,
https://istekuran.net/kuranin-turkce-meali-sunumu/ istekuran.net
Yılmaz, H. (ts.). Kur’an meali/kayıtları (çevrimiçi nüsha ve derlemeler; “fısk” kullanım örnekleri). (Erişim
13.09.2025).
Yılmaz, H. (ts.). Tebyinü’l Kur’an (çevrim içi külliyat ve video dersler). İşte Kur’an portalı. (Erişim 13.09.2025).
Erişim adresi: https://istekuran.net/
Yılmaz, N. (2020). Andragojik açıdan bir değer olarak sâlih amel. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,
20(2).
Yurdagür, M. (1990–2000). “Şirk, Küfür, Fısk, Zulüm, Nifak, Fahşâ, Fesad” maddeleri. In TDV İslâm Ansiklopedisi.
İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Yurdagür, M. (1992). “Tevbe; İstiğfar” maddeleri. In TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV.
Yurdagür, M. (1992). Birr. In TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay.
(Ansiklopedi maddeleri, birr/abrâr/birrü’l-vâlideyn kavram ağını sistematik olarak özetler.)
Yurdagür, M. (1994). “Dua”, “Şükür”, “Sabır” maddeleri. In TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet
Vakfı.
Yurdagür, M. (1995). “İnfak, Sadaka, Zekât, Hibe” maddeleri. In TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay.
Yurdagür, M. (1996). “Fücur.” In TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay.
Zahir, F. R., & Qoronfleh, M. W. (2025). Traditional Islamic spiritual meditative practices: Powerful
psychotherapies for mental wellbeing [Perspective]. Frontiers in Psychology, 16, Article 1538865.
https://doi.org/10.3389/fpsyg.2025.1538865
Zebīdī, M. M. (1965–2001). Tāj al-ʿArūs min Jawāhir al-Qāmūs (40 cilt). Kuwait: Wizārat al-Iʿlām.
Zemahşerî, C. (2003). el-Keşşâf. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
Zuboff, S. (2019). The Age of Surveillance Capitalism. PublicAffairs.
Yararlanılan Web Siteleri
https://arapcakampus.com/
https://corpus.quran.com/
https://islamansiklopedisi.org.tr/
https://turjomanquran.com/
https://www.diniyazilar.com/
https://www.kuramer.org/
https://www.kurandakidin.com/
https://www.kuranvakfi.org.tr/
https://quran.com/
https://yaqeeninstitute.org/
