Lamíales

bitkiyi kapsadığından önemli bir familyadır. Dört köşeli gövdeleriyle ayırt edilen pu familya üyelerinin birbirlerine dik konumda, karşılıklı çiftler halinde bulunan basit ya da parçalı yapraklan ve iki dudaklı, tüpsü bir tacı (korolla) ile beş loplu, çansı bir çanağı (kaliks) olan erdişi çiçekleri vardır. Famıl-yaya adını veren ballıbaba(*) (Lamium) cinsi 40-50 kadar kısa boylu ™banı bitki türünü içerir. Avrasya kökenh 301MUU kadar türün oluşturduğu kekik( ) (Thymus) cinsinin bazı üyelerinden, özellikle de T. vulgaris1 ten baharat ve ilaç olarak yararlara-lir. Gene bir Avrasya cinsi olan Phlomis’m 100 kadar türü vardır; bu cinsin ballıkotu, çalba ya da şalba adıyla anılan çeşitli türlen adaçayı gibi kullanılır. Yaygın biçimde kekik adıyla satılan çeşitli Origanum türlenn-den de kekiğe benzer biçimde yararlanıhr. Yaklaşık 150 kadar türün oluşturduğu Ocı-mum cinsinin en iyi bilinen üyelerinden bin olan fesleğen(*) (O. basilicum) Hindulann kutsal bitkisidir; pek çok yörede yaygın olarak yetiştirilir.
Lamíales
Her ikisi de Akdeniz bitkisi olan biberi-ye(*) (Rosmarinus officinalis) ve lavanta-dan(*) (Lavandula officinalis) parfümeri sanayisinde yararlanılan uçucu yağ elde edilir. Anayurdu Afrika olan Leonotis cinsinin 40 kadar türü bulunur; bunlardan L. nepetaefolia 1-2 m yüksekliğinde bîr bitki olup kırmızımsı turuncu çiçekler açar. Çokyıllık bir Avrasya türü olan kedinanesi-nin( ) (Nepeta çatana) ince tüylü, yüreksi yapraklan kedileri çeken bir koku salar. Dağçayı adı verilen çeşitli Stachys ve Sideri-tis türleri ile Pmnella vulgaris ve zufaotu (Hyssopus officinalis) Lamiaceae familyasının halk arasında ilaç olarak kullanılan öbür türleridir. Ateşçiçeği (Salvia splen-dens) ise parlak kırmızı çiçekleriyle sevilen bir süs bitkisidir. Ayrıca bak. adaçayı; kolyoz; nane.
Lamiales, ikiçeneklilerden, dört familya (Lamiaceae, Verbenaceae, Phrymaceae ve Callitrichaceae), 262 cins ve 6.10Ö’den çok tür içeren takım. Ballıbabagiller (Latniace-ae) ve mineçiçeğigiller (Verbenaceae) çok sayıda türü kapsayan büyük familyalardır. Asya’nın ve Kuzey Amerika’nın doğu kesimlerinde yetişen Phrymaceae familyası üyelerinin dışında takınım öbür üreleri dünyanın hemen her yerine dağılmıştır. Genellikle kısa boylu, otsu bitki türlerim içeren bu takımın yalnızca Verbenaceae familyasında ağaç türlerine rastlanır Bazı ayrıksı örnekler dışında Lamiales takımının üyeleri karşılıklı dizilen basit yapraklarıyla ve iki yanlı bakışımlı ya da düzensiz erdişi çiçekleriyle ayırt edilir. Daha çok Lamiaceae, daha az olarak da Verbenaceae’mn üyelerinin gövdeleri dört köşeli bir özellik gösterir.
Lamiaceae familyasının üyelerinin çoğu bimllık ya da çokyıllık otsu bitkilerdir. Eşkidünya’da başlıca Kanarya Adalarından Himalayalar’a kadar uzanan kesimlerde, Yenidünya’da ise Orta Meksika’daki Haglıir kesimden Arjantin ve Şili’ye kadar ■»■anan bölgelerde yaygındır.
Gıda ve parfüm sanayisi ile tıpta yaygın olarak kullanılan uçucu yağların büyük bir bölümü ballıbabagiller familyasının bitkilerinden sağlanır. Bunların en önemlilerinden ran nanedir (Mentha); ticari amaçla yetiştirilen M. arvensis önemli bir mentol kayna-
verii bitkteîdir HirÎ £.n*dolu’nun ,ıse Çelebi, asü adı mahmud (d. 1472*
yeni Bitkisidir. Batı Hint Adalarının yerlisi Bursa – ö 1531/32 Burca 1 ‘■ • •
^,(İ-hare7lum frui~ dış görünü- ünlü Osmanlı div^’şS ^’
r«t* – ?^a2.nı aı?dlura[1 değerli bir ke- Medrese öğrenimi gördü Genç yasta Gö*–
reste ağacıdır. Tropik bölgelerin kıyı ke- şeni tarikatına girdi, daha sonra Nakşibendi
•’*/’ Bwava;1 \uuivu* ujjıcınuııs), saıer (Satureja hortensis), kekik (Thymus vulgaris) ve melisa (Melissa officinalis) baharat olarak kullanılan başlıca türlerdir. Başta ateşçiçeği (Salvia splendens) olmak üzere, rengârenk yapraklarıyla gösterişli bir bitki olan kolyoz (Coleus), Monarda ve bazı lavanta türleri süs bitkisi olarak yetiştirilir. En yaygın olarak Güney Amerika’nın ve Afrika’nın tropik ve astropik bölgelerinde görülen mineçiçeğigiller (Verbenaceae) familyası 100 dns ve 2.600 tür içerir; Orta Asya, Japonya, Hindistan yakınından adalar, Avrupa, Anadolu ve Kuzey Amerika’ mn yerlisi olan türleri de vardır. Verbenaceae’mn ticari açıdan en önemli türü nian tikağacmın (Tectona grandis) anayurdu Hindistan, Birmanya ve Malezya’dır. Değerli odunundan ötürü öbür ılıman bölgelerde de yetiştirilir. Gene Asya kökenli bir ağaç olan Vitex aMssima’Ğm da ticari açıdan değerli bir kereste elde edilir; V. divaricata’nın gövde kabuklarından sepicilikte yararlanılır. Çalı ya da küçük ağaç özelliğindeki hayıt (v- agnus-castus) ise flıman bölgelerde süs
Lamiales takımından bitki örnekleri
M. Pahl’ın çizimi; Duncker & Humbk*
simlerindeki mangrov ormanlarında yetişen Avicennia türlerinin iri tohumları henüz ağaç üzerindeyken çimlenir; daha sonra oluşan fide toprağa düştüğünde hızla büyüyerek yeni bir bitki verir.
Lamiales’in öbür önemli bitkileri arasında Callicarpa americana, Aloysia triphylla, mi-neağacı (;Lamana camara) ve mineçiçeği (Verbena officinaHs) sayılabilir.
Bazı ayrıksı örnekler (örn. Ajuga pyrami-
– —- ———VVııı. ‘ yyıurru-
Mhs gibi köksaplanyla çoğalan kimi türler) dışında Lamiales’te üreme tohumlarla olur. Erdişi çiçeklerin oluşturduğu salkımlarda önce en alttaki çiçekler açmaya başlar. Çiçeklerin çoğunlukla dört ya da beş parçalı, kısmen kaynaşmış çanakyapraklann oluşturduğu çan biçimli bir çanağı ve taç-yapraklann oluşturduğu iki dudaklı, tüpsü bir tacı vardır, iki bileşik meyve yaprağından oluşan dişiorgan bir yumurtalık, ince bir boyuncuk ve çiçektozlarının konduğu tepecik bölümlerini kapsar.
Çiçektozlarının su yoluyla taşındığı Callitrichaceae familyası dışında, öbür familyalarda tozlaşma genellikle böcekler ya da kuşlar aracılığıyla olur.
Tozlaşma ve döllenmenin ardından tohum-taslağı tohuma, yumurtalık da meyveye dönüşür. Lamiaceae’de dört fındıkçığa ayrılan kuru meyve tipine karşılık Verbenaceae’ de çoğunlukla üzümsü ya da eriksi özellikteki etli meyve tipine rastlanır.
tarikatına bağlanarak şeyhliğe kadar yükseldi. Geçimini çevirileriyle ve ailecinin kurduğu vakfın geliriyle sağladı. Fettah-ı Nişaburî’nin aynı adlı yapıtının çevirisi olaa Hüsn ü DiTi sunduğu I. Selim’den (Yavuz) daha sonra da I. Süleyman (Kanuni) ve Makbul İbrahim Paşa’dan maddi ve manevi büyük destek gördü. Bilgisi, görgüsü, kültürü ve yaşam biçimiyle döneminde çok sayılan ye sevilen bir insandı. Siyer, evliya tezkiresi, maktel, menakıp, münazara, münşaat, lügat, divan ve mesnevi türünde 30’a yakın çevirisi vardı. En önemli n™»Higi çevinlerine eklemeler yapmış olmasıdır. Çevirilerinin önemli bij bölümünü İranh şair Câmı’nin yapıtları oluşturduğundan kendisine Câmı-i Rum (Anadolu’nun Ca-mi’si) adı verilmiştir.
Lânuı nin Türkçeye çevirdiği ilk düzyazı yapıt (1510), Câmi’nin Hz. Muhammed’in yaşamöyküsünü anlatan Şevahidü’n-Nü-früvve’sıdir (1876; yb 1958). Gene aynı şairin mutasavvıfların yaşamöykülerini menkıbe biçiminde anlatan Nefahatü’l-Üns min Hazdarati’l-Kuds (1872, yb 1971) adlı yapıtım bazı eklemelerle Fütuhü’l-Mücahi-din li-Tervihi KulubVl-Müşâhidin adıyla çe-vtrmıştir (1521). Yapıt Tercume-i Nefahati’l-Uns adıyla da bilinir. Lâmiî’nin, insanla hayvan arasındaki bir münazarayı konu alan Şerefu’l-İnsan’ı, Arapça Resailü İhva-nü s-Safa adlı 51 ciltlik felsefe ansiklopedisi-
nin 21. cildinin Türkçe çevirisidir. İlkbaharla kış arasındaki çekişmeyi ele alan ve yer yer manzum parçaların da bulunduğu Mü-nazara-i Sultan-ı Bahar bâ Şehriyar-ı Şita (1873) ve İbretname (1857) ya da Ibretnüma Lâmiî’nin düzyazı türündeki iki özgün yapıtıdır. Manzum çevirileri arasında Câmi’den felsefe ve tasavvuf içerikli Saloman ü Absal (1859), Unsurî’den Vamık ü Azra, Ehlî-i Şirazi’den Şem ü Pervane, Fahreddin Cür-cani’den Vis ü Ramin, Arifi’den Gûy u Çevgûn, Nizami’den Heft Peyker sayılabilir. I. Süleyman’ın Bursa’yı zivareti dolayısıyla yazdığı Şehrengiz-i Bursa (1871), Lâmiî’nin bu türdeki en özgün yapıtlarından biridir. Düzenlemesini 1529’da bitirdiği Divan’ı beş defterden oluşur. 1978’de Lâtifeler adıyla yayımlanan Letâif-i Lâmiî ya da Mecmaü’l-Letâif adlı fıkralar derlemesi büyük olasılıkla Lem’î mahlasıyla şiirler yazan oğlu Mahmud Çelebi tarafından düzenlenmiş ve tamamlanmıştır. Lâmiî Çelebi ayrıca Man-zume-i Lügat ya da Tuhfe-i Lâmiî adıyla bilinen bir Türkçe sözlük hazırlamıştır.
Laminariales, esmer alglerden (Phaeoph-yta), soğuk denizlerde yaşayan 30 kadar büyük alg cinsinin oluşturduğu takım. 19. yüzyıl başlarına değin en önemli potasyum ve iyot kaynağı olan bu alglerden günümüzde de başta gıda sanayisi olmak üzere çeşitli alanlarda kullanılan aljinatlar elde edilir.
Bu grubun en önemli üyelerinden olan Laminaria cinsi Büyük Okyanus kıyılarında ve Britanya Adalarında bol olarak bulunan 1-3 m yüksekliğindeki türleri içerir. Bir sap
Laminaria
Douglas P. Wilson
ve bir aya bölümünden oluşan türlerin yassı ve uzamış ayalarının ömrü bir yıldır, buna karşılık karasal bitkilerin gövdesini andıran saplan daha uzun ömürlüdür. Büyüme, bütün öbür üyelerde olduğu gibi sapla aya arasındaki sürgendoku bölgesinde gerçekleşir. Ticari iyot kaynağı olan Lanünaria türlerinden, mayalanma yoluyla asetik asit de elde edilir.
Yaklaşık 65 m’ye varan boylanyla, dev yapılı algler olan Macrocystis türleri yalnız* ca 18°C-20°C’nin altındaki sıcaklıklarda üreyebildiğinden yayüışlan oldukça sınırlıdır. Genel görünüşleri üstün yapılı bitkileri andıran bu türlerin okyanus tabanına tutunmalarım sağlayan büyük kök benzeri organ-lan, organik maddelerin iletildiği borumsu saplan ve üzerinde su yüzeyinde durabilmelerini sağlayan hava baloncuklannın bulunduğu, şerıtsi ayaları vardır.
Daha çok derin sularda ve hızlı gelgit kanallarında bulunan, uzunluğu 40 m’ye ulaşabilen Nereocystis türleri biryıllık alglerdir. Iç yapısı Macrocystis’e benzerse de dış görünümü farklıdır; kamçı benzeri, sert bir sapın ucunda algin yüzmesini sağlayan büyük bir hava balonu ve saptan demetler halinde çıkan, fotosentez ve üreme olaylarından sorumlu yapraksı uzantılan vardır.
kuniner akış bak. katmanlı akış
Lamington Platosu, Avustralya’nın Queensland eyaletinin güneydoğusunda McPherson Sıradağlannın bölümü. Yeni Güney
Galler sının yakınında yer alır. Ortalama yüksekliği 600 m’yi bulur. Kapladığı alan 195 km2’dir. Nerang, Coomera, Albert ve Kogan ırmaklan buradan doğar. Adım eyaletin eski valilerinden Baron La-mington’dan (Charles W. Baillie) alır. Lamington Ulusal Parkı’nda, aralarında Wa-nugara Dağı’nm da (1.196 m) yer aldığı güzel manzaralı ormanlık doruklar, 500’ün üzerinde çağlayan, Antarktika ak gürgen ağaçlıktan, ender kuş ve bitki türleri bulunur. Platoya 110 km kuzeydeki Brisbane’ den Lindesay Dağı Karayolu ile ulaşılır.
Lamium bak. ballıbaba
Lamont, Johann von (d. 13 Aralık 1805, Braemar, Aberdeenshire, İskoçya – ö. 6 Ağustos İ879, Münih, Almanya), Yer’in magnetik alanının 10 yılı biraz aşkın periyotlarla değişime uğradığını bulan, İskoçya asıllı Alman astronom.
1827’de Münih yakınlanndaki Bogenhau-sen’de kurulu olan Kraliyet Gözlemevi’nde çalışmaya başlayan Lamont,ïdaha sonra Alman uyruğuna geçti ve yaşamının sonuna değin burada çalıştı. 1835’te gözlemevinin yöneticiliğine getirildi, bu görevinin yanı sıra Münih Üniversitesi’nde astronomi profesörlüğü yaptı. Lamont, Satürn’ün uydula-n Enkelados ile Tetis’in yörüngelerini, Uranüs’ün uydulan Ariel ile Titan’ın dolanım periyotlarını ve Uranüs’ün kütlesini saptadı. Aynca 34 binden çok yıldızı içeren bir katalog hazırladı. 1840’ta Bogenhausen’de bir magnetik gözlemevi kurdu, 10 yıl sonra da Yer’in magnetik alamndaki değişmeleri ortaya çıkardı. 1862’de yerkabuğunda büyük ölçekli elektrik yükü kabarmalannın gerçekleştiğini ve bunun iyonosferdeki tedirginliklerle ilişkili olduğunu buldu. La-mönt’un en önemli çalışması Handbuch des Erdmagnetismus’lxx (1849; Yer Magnetiz-ması Elkitabı). Lamont 1852’de Londra’daki Royal Society’ye yabancı üye olarak kabul edildi.
Lamont, Thomas William (d. 30 Eylül 1870, Claverack, New York – ö. 2 Şubat 1948, Boca Grande, Florida, ABD), ABD’ li bankacı ve maliyeci.
1892’de Harvard Üniversitesi’ni bitirdi. New York Tribune adlı gazetenin mali haberlerle ilgili bölümünde kısa bir süre çalıştıktan sonra New York’ta gıda mallan ithalat ve ihracatıyla uğraşan Cushman Bros. & Company adlı şirkete girdi. Mali sıkıntılan bulunan şirketi yeni bir örgütlenme modeli ve yeni sermaye kaynaklanyla kurtardıktan sonra, bu işletmeyi yönetmek üzere 1894’te kayınbiraderiyle birlikte Lamont, Corlis & Company adlı şirketi kurdu. 1903’te Bankers Trust Company adlı bankanın sekreteri ve mali yöneticisi oldu. 1909’da bankadaki görevinden aynlmadan önce, Amerikan Bankacılar Birliği adına Avrupa’ya giderek seyahat çeki sisteminin uygulamaya konmasını sağladı. İki yıl sonra J. P. Morğan’m bânkasındaki en genç ortak oldu ve .ölümüne değin bu ortaklığını sürdürdü. Ömrünün son beş yılında bankanın yönetim kurulü başkanıydı. 1918’de, New York Evening Post gazetesini satın aldı ancak önemli ölçüde zarara girince dört yıl sonra gazeteyi satmak zorunda kaldı.
I. Dünya Savaşı sırasında Fransa ve İngiltere’ye gönderilecek malzemelerin finansmanı ve satın alınması işiyle uğraştı. Savaşın ardından, ABD heyetinin üyesi olarak Katıldığı 1919’daki Paris Banş Konferan-sı’nda yeniden inşa programının finansmanıyla ilgili görüşmeleri yürüttü ve Almanya’nın savaş tazminatlan sorununu
özüme bağlayan Dawes (1924) ve Young
1929) planlannın hazırlanmasına katkıda bulundu.