Lange, Friedrich Albert

(d. 28 Eylül
1828, Wald, Solingen yakınlan, Prusya – ö. 21 Kasım 1875, Marburg, Almanya), Alman sosyalist düşünür. Maddeciliği reddeden tezleri ve Marburg Üniversitesinde Yeni-Kantçı geleneği kurmasıyla tamnır. İlahiyatçı Johann Peter Lange’nin oğluydu. Köln, Bonn ve Duisburg’da öğrenim gördü. 1861’de siyasetle ilgilenmeye başladı. Bu dönemdeki en ünlü yapıtlan arasında Die Leibesübungen (1863; Fiziksel Egzersizler), Die Arbeiterfrage (1865; işçi Sorunu), Die Grundlagen der mathematischen Psychologie (1865; Matematiksel Psikolojinin Temeli), Geschichte des Materialismus und Kritik seiner Bedeutung in der Gegenwart (1866; Materyalizmin Tarihi ve Günümüzdeki Anlamının Eleştirisi, Cilt I, 1982/ Materyalizmin Tarihi, 1990), J. St. Mill’s Ansichten über die soziale Frage (1866; J. St. Mill’in Toplumsal Sorunlar Üzerine Görüşleri) sayılabilir.
Lange 1866’da Almanya’dan aynldı ve demokratik eğilimli bir gazetede yazmak üzere Zürich yakınlarındaki Winterthur’a yerleşti. Neue Beiträge zur Geschichte des Materialismus’u (1867; Maddeciliğin Tarihine Yeni Bir Katkı) yazdıktan sonra 1870’te Zürich Üniversitesi’nde felsefe profesörü oldu. İsviçrelilerin Fransız-Alman Savaşı’n-da Fransızlara yakınlık göstermesi nedeniyle 1872’de görevinden aynldı. Daha sonra felsefe kürsüsünde ders vermek üzere Marburg’a gitti ve burada Kantçılığın canlanmasına büyük katkıda bulundu. Logische Studien (Mantık İncelemeleri) adlı kitabı ölümünden sonra 1877’de yayımlandı.
Lange, Oskar (d. 27 Temmuz 1904, Tomaszow Mazowiecki, Polonya – ö. 2 Ocak 1965, Londra, İngiltere), PolonyalI
iktisatçı. Sosyalizmin iktisadi sorunlarım incelemiş, genel denge ve iktisatta yöntem konulannda çalışmalar yapmıştır.
Bir dokuma sanayicisinin oğluydu. Kra-köw’daki Jagietto Ûniversitesi’nde hukuk, iktisat ve tarih öğrenimi gördü. Bu yıllarda sosyalist harekete yakınlık duyarak 1927’de Polonya Sosyalist Partisi’ne girdi. 1928’de üniversiteyi bitirdikten sonra aynı okulda asistan olarak çalışmaya başladı. 1931’de istatistik kürsüsüne doçent oldu. 1934-36 arasında Rockefeller Bursu alarak Ingiltere ve ABD’de çeşitli konularda araştırmalar yaptı. 1937’de Polonya’ya dönüşünde siyasal nedenlerle üniversitedeki eski görevine kabul edilmedi. Bunun üzerine ülkesinden aynlarak ABD’ye yerleşti. Birçok ABD üniversitesinde ders verdikten sonra Chicago Üniversitesi’nde iktisat profesörü oldu. Polonya’mn Alman işgali altında olduğu yıllarda PolonyalI direnişçileri destekledi.
II. Dünya Savaşı’nın sonunda Polonya’nın ABD büyükelçiliğine ve Birleşmiş Milletler daimi temsilciliğine getirildi. 1947’de Polonya’ya dönerek önce Sosyalist Parti’nin, daha sonra da bu partinin Polonya işçi Partisi’yle birleşmesiyle oluşan, yönetimdeki Polonya Birleşik İşçi Partisi’nin Merkez Komitesi’ne seçildi. Parlamento üyeliği, Yüksek İktisadi Konsey başkanlığı, Planlama ve İstatistik .Yüksekokulu rektörlüğü, Varşova Üniversitesi’nde profesörlük gibi görevlerde bulundu. Hindistan, Sri Lanka, Irak ve Mısır hükümetlerine planlama konulannda kısa sürelerle danışmanlık yaptı.
Oskar Lange’nin bir iktisatçı olarak gelişimi üç döneme aynlarak incelenebilir. Lange 1929-33 arasını kapsayan dönemde sosyalizmin ve Marksist kuramın sorunlan üstünde durdu ve istatistiksel iktisat araştır-malanna ağırlık verdi. Batı üniversitelerinde çalıştığı 1934-45 arasını kapsayan ikinci dönemde ise sosyalist görüşlerini korumakla birlikte yaklaşımlannda neo-klasik genel denge kuramım temel aldı. On the Economic Theory of Socialism (1937) adlı kitapta yer alan ve Türkçede Sosyalizmin Ekonomi Teorisi (1966) başlığıyla tek bir kitap halinde yayımlanan makalesinde Mises ve Hayek gibi neo-klasik iktisatçılann sosyalist bir ekonomide rasyonel hesaplamanın yapılamayacağı, dolayısıyla sosyalizmin ekonomik olarak İşleyemeyeceği yolundaki savlarını çürütmeye çalıştı. Aym yıllarda iktisat biliminin yöntem sorunlan üzerine ‘ yazdığı yazılarda kaynak dağılımı konusunda Marksist değer kuramının neo-klasik yaklaşımın yanında yetersiz kaldığını, tarihsel maddeciliğin iktisat dışı bir tarih ve toplum öğretisi olduğunu öne sürdü. 1944’te yayımlanan Price Flexibility and Full Employment (Fiyat Esnekliği ve Tam İstihdam) adlı kitabında tam istihdam konusundaki Keynesçi görüşlere karşı çıkarak konuyu tekelcı-oligopolcü piyasa yapılanyla açıklamaya çalıştı.
1952-65 arasını kapsayan üçüncü dönemde sosyalist ekonomi üzerindeki incelemelerini daha önce olduğu gibi kuramsal bir sosyalist modele değU, var olan sosyalist toplumlarin somut gerçeğine dayandırdı. Merkezî planlama ile piyasa göstergelerinin belli bir sentezine dayanan bir iktisadi reform modeli geliştirmeye çalışarak rekabetçi piyasa ekonomisindeki verimlilik ölçütlerinin planlı bir ekonomide de sağlanabileceğini öne sürdü. Ölümünden hemen önce yazdığı “Bilgisayar ve Piyasa” başlıklı makalesindeyse bilgisayar çağında piyasa yoluyla kaynak dağılımının modası geçmiş bir mekanizma durumuna geleceğini belirtti. 1959’da yayımlanan ve en önemli yapıtı olarak kabul edilen Ekonomia Polityczna T de {Ekonomi Politik; 1965, 1975) siyasal iktisadın yasala-
221 Langer, Susanne K(nauth)
nnı, yöntemlerini ve temel sorunlannı inceledi. Aynca istatistik, ekonometri, optimum karar alma, sibernetik, birikim ve yeniden üretim modelleri konulannı kapsayan çalışmalanyla Doğu Avrupa’da matematiksel ve sayısal teknikleri geniş bir biçimde kullanan ilk iktisatçı oldu. Lange’nin yapıtlanndan bazıları Türkçede Kalkınma Yöntemleri (1965), Sosyalizmin Yeni Meseleleri (1965) ve Tekelci Kapitalizm ve Devlet (1976) başlığıyla yayımlanmıştır.
Langeland, Danimarka’da, Fyn iline (amts-kommune) bağlı ada. Yüzölçümü 284 km2’dir. Baltık Denizinde, Fyn (Funen) ve Lolland adalan arasında yer alır. Engebeli ve ormanlık arazisi verimli topraklarla kaplıdır; başlıca ürünleri tahıl ve şeker pancan-dır. Adadaki başlıca yerleşme 1287’ae berat almış olan Rudk0bing kasabasıdır; Rudk0-bing ortaçağdan kalma kiliseleri ve evleriyle dikkat çeker. 1231’den bu yana kraliyet konutu olarak kullanılan Tranekaer Şatosu 1550’de yeniden inşa edilmiştir. Adanın güney kesiminde Paleolitik Çağdan kalma bir tümülüs vardır. Nüfus (1981 tah.) 16.092.
Langen, Eugen (d. 9 Ekim 1833, Köln – ö.
2 Ekim 1895, Köln, Almanya), içten yanmalı motorların geliştirilmesine öncülük eden Alman mühendis.
1894’te, yaşamı boyunca işbirliğini sürdürdüğü Nikolaus A. Otto ile ortaklık kuran Langen, 1867’de ilk içten yanmalı motoru onunla birlikte tasarımladı. Daha sonra dört zamanlı motorlann kuramsal üstünlüklerinin farkına varan Langen ve Otto, 1877’de patentini aldıklan, günümüzdeki otomobil motorunun ilk başanh örneği olan dört zamanlı “sessiz motor”u yaptılar. Langen aynca, yukandan asıh tek raylı ulaşım sistemini de tasanmlayarak 1901’de Wup-pertal’de gerçekleştirdi.
Langer, Frantisek (d. 3 Mart 1888, Prag -ö. 2 Ağustos 1965, Prag, Çekoslovakya), Çek hekim ve yazar. İki savaş arası dönemin Karel Ğapek’ten sonraki başlıca oyun yazandır.
Prag’da tıp öğrenimi gördü. Askeri hekim olarak Avusturya ordusuna katılmadan önce öyküler ve iki başansız oyun yazdı. I. Dünya Savaşı’nda gönderildiği Galiçya cephesinde Ruslara tutsak düştü (1916) ve Rusya’daki İç Savaş sırasında komünistlere karşı savaşan Çekoslovak Lejyonu’na katıldı. Savaş bitince Çek ordusuna bağlı sıhhiye birliklerinde hizmet etti. Bir yandan da yazmayı sürdürdü.
Langer en büyük başansım, alt sınıf yaşamını konu alan Velbloud uchem jehly (1923; İğne Deliğinden Deve Geçirmek) adlı komedisiyle kazandı. Periferie (1925; Merkezin Dışında) adlı psikolojik oyununda ise yasalar önünde mahkûm edilmek için boşuna çabalayan bir katili işledi. Daha sonraki yapıttan arasında yalnızca lejyondaki deneyimlerine dayanan Jizdni hlidka (1935; Altı Devriye) aynı ölçüde başanh oldu.
Langer 1939’da İngiltere’ye gitti ve II. Dünya Savaşı’nın sonuna değin ülkesine dönmedi. General rütbesiyle ordudan emekli oldu. Savaş sonrası komünist yönetimi 1950’lerin sonlanna değin yeni yapıt yayımlamasını yasakladı.
Langer, Susanne K(nauth) (d. 20 Aralık 1895, New York kenti – ö. 17 Temmuz 1985, Old Lyme, Connecticut, ABD), dilbilim ve estetik üzerine çok sayıda yapıtı olan ABD’li felsefeci ve eğitimci.
Langerhans adacıkları 2^.
Cambridge’de (Massachusetts) Radcliffe College’da Alfred North Whitehead’in ya-
rnnda öğrenim gördü. 1926’da Harvard
Üniversitesinde felsefe doktorasını tamamladı. 1927-42 arasında Radcliffe’te, 1945-50 arasında da New York kentindeki Columbia Üniversitesi’nde felsefe dersleri verdi. 1945-61 arasında New London’daki Connecticut College’da felsefe profesörü (1961’den sonra kadrosuz profesör) olarak görev yaptı.
En ünlü kitabı Philosophy in a New Key: A
Mild Mimisin »g
Eli aman.- IB /fill) ¡1/111
^ Bakiv
anlamı sanata da ^ilim dilinin
/inci> Duveu ve Biçim) sanatın, , ~
Prusya ordusunda topçu yüzbaşısı olarak bir yıl görev yaptıktan sonra, 1860’ta Paris’ teki Polonya askeri okulunda ders vermeye başladı. Aynı yıl Garibaldi’nin Napoli
Langiewicz, kimliği bilinmeyen bir sanatçının portre çalışması
s Wydawntatwo Naukowe, Varşova
ekiemlenmiş Inr <^5*ı’ An Essay
savundu. Uç cikuk y*y \982\
on Human Feelıng’de (1967, 197i ve ı» , İnsan Duygulan Üzenne Bir Ue._ me) zihnin kökenini ve geüşmesım setgjk.-meye çalıştı.
Langerhans adacıktan, omurgalılann çoğunda pankreasta yer alan iç salgı dokusu, ilk kez 1869’da Alman hekim Paul Langerhans tarafından tanımlanmıştır. Normal oVat’aV msavutaı panSsseast». \a\T Y(\\V-
yon Langerhans adacığı vardır. Adacıklar dört ayn hücre türünü kapsar; bunlardan alfa, beta ve delta hücreleri hormon üretir, dördüncü hücre türünün (C hücreleri) işlevi bilinmemektedir.
Sayıca en fazla olan beta hücreleri, karbonhidrat, yağ ve protein metabolizmasının düzenlenmesinde görev alan insülini üretir. Insülin glikozun vücut hücrelerine girmesini ve metabolizmasını denetler; glikojenin karaciğerde parçalanarak glikozun açığa çıkmasını ve kana verilmesini önler, aminoasit-lerin kas hücrelerine girmesini sağlar, yağla-fttt çalam^ kana. .
Büyüme hormonu (somatotropin) ve glüka-gon beta hücrelerinden insülin salınmadın, uyarabilirse de, insülin salgısını denetleyen en önemli etken kandaki şeker (glikoz) düzeyidir. Langerhans adacıklannda insülin yapılamaması ya da şeker üretiminin kandaki şeker düzeyini yeterince denetleyememe-si şeker hastalığına (diabetes mellitus) neden
Alfa hücrelerinde karaciğerden glikoz salgılanmasına ve yağ dokusundan yağ asitlerinin serbestlenmesıne yol açan glükagon adh hormon yapılır. Delta hücreleri ise büyüme hormonu, insülin ve glükagonu ketleyen somatostatini üretir; somatostatinin metabolizma işlevlerinin düzenlenmesindeki rolü henüz tam olarak anlaşılamamıştır. Hipota-jamusta da üretilen somatostatinin başlıca işlevi, hipofizden salgılanan büyüme hormonunun salgısını ve kandaki miktannı bir dizi geribesleme mekanizmasıyla denetlemektir.
Langiewicz, Marian (Melchior) (d. 5
Ağustos 1827, Krotoszyn, Poznari yakınlan, Polonya, Prusya – ö. 11 Mayıs 1887, İstanbul), PolonyalI asker ve yurtsever. 1863 Ocak Ayaklanmasında önemli bir rol oynamış ve ayaklanmadan sonra oluşturulan devnma hükümete kısa bir süre başkanlık etmiştir.
Panstwowe
seferine—————-. .
katıldı. 1861’de Piemonte’deki Cu-,,sa bir süre için etkinlik gosterebı-
man’m en önemli özelliği, kiliseye ait dil m kavranılan halkın anlayabileceği simge — imgelerle anlatmasıdır. Günlük konuşla dilinden beslenen yalın bir dille yazılnuya da, yazarın kullandığı birçok imge güçlü \ dolaysızdır.
Piers Plowman’m üç ayn versiyonu vantş. Bunlann en eskisi A metni olarak bilinip Bu metinde işlenen başlıca temalann yarden gözden geçirilip geliştirilmesiyle oluj^ sonraki versiyonlar ise B ve C metinleş olarak adlandınlır. Bazı araştırmacılar, Ç metninin tamamının Langland’a ait olmadı; ğı görüşündedir. Burada temel alınan B metni, 1) bir öndeyişin ardından insana toplum içindeki yaşamını, Meed (Ödül) adh ateporiV kaıaVLteıin temsil etti^ karın««
Si .¿..Men».»
konu alan m^ha İyi Davranan)«
SStaSSSa oldukça bw_-
ft Polonya ** okulunoa
den kurtarmayı amaçlayan ayaklanmanın fan _, a,„eorik i(;rek ve topolojik) aşk-
SS“£“t„18gn^S? Sando- L,a. geleneksel ¿ta
d\. tos to- 59,mtavakta<lır.
vetlerine karşı kazandığı başanlar sonucun- Piers Plowman’ daki “hayal kuran” kişi
da, Mart 1863’te ayaklanmanın önderliğini ’ ’ ~ ” …….
W**J *uVy **■ v»j w»>Muunuuu vııuvıugıuı
Varşova’daki daha radikal gruplara kaptırmamaya çüakşan tutucu çevrelerce devrimci yönetimin başına getirildi. Varşova’daki önderlerin belli ölçüde desteğini almayı başardıysa da birkaç gün sonra Ruslar karşısında ağır bir yenilgiye uğradı. Bu yenilginin yanı sıra ordusunda çıkan bölünmeler yüzünden 10 gün süren yöneticiliğinin ardından 21 Mart’ta Avusturya’ya kaçmak zorunda kaldı.
olduğu varsayılırsa, Great Malvern’daki Benedikten okulunda öğrenim görmüş olabilir. Gene şiirden alınma bilgiler Londra’ yı, Westminster ve Shropshire’ı iyi bildiğini ve Londra’daki küçük tarikatlarla ilişkisi olabileceğini göstermektedir.
Langland’ın ortaçağ ilahiyatını çok iyi bildiği ve Hıristiyan öğretisine tümüyle bağlı olduğu açıktır. Clairvaux’lu Aziz Ber: nard’ın çileciliğine yakınlık duymuş, kilisenin ve din adamlanmn kusurlannı eleştir-
Avnstnrvüiiiarvo ıa£<;’a „ nın ve aın aaamıannm kusurlannı eleştir-
tAisvlK’ıa’n soma İsviçre’ye giderek Vır süre orada yaşadı. Ardından Osmanlı nin hizmetine girdi. Langiewicz’in Relacya o kampanii wtasney 1863 r. (1905; 1863 Ayaklanması Üzerine) ve Pisma wojskowe (1920; Askeri Yazılar) adh yapıtlan vardır.
Langkawi Adası, Batı Malezya’da, Kedah eyaletinin kuzeybatı kıyısı açığında ada. Malakka Boğazındaki Langkawı grubunun başlıca adasıdır. Tayland’a ait Tarutao Ada-sının (ko) hemen güneyinde yer alır. Uzunluğu 29 km, genişliği 16 km’dir; 526 km2’lik b» alanı kaplar. Raya Dağında (gunung) »80 m ye ulaşır. Nüfusun büyük bölümü balıkçılıkla uğraşır; hindistancevizi ve kauçuk gibi ürünlere dayak tanm da gelişmiştir. Güney kıyısında bulunan en büyük köyü Kauh, Air Hangat ve Padang Masirat adlı kıyı yerleşmelerine karayoluyla bağlanır Langkawi kumsallan, çavlanlan, kaplıcala-n, ilginç kayalıklan, mağaralan ve bahk avlama alanlanyla çok sayıda turist çeker Nufus (1980 geç.) 29.084.
Langland, William (d. y. 1330 – ö. y. 1400), Orta İngilizceyle yazılmış aliteras-yonlu şnnn en önemli örneklerinden The Vision Concerning Piers the Plowman’ı (Rençper Piers’le ilgili Hayal) kaleme aldığı sanılan yazar. Çok çeşitli dinsel temaları alegorik bir anlatımla işleyen Piers the Plow-
muştur.