MAGMA KAYAÇLARI
Bu kayaçların en azından bir bölümü, yer yuvarının içinde, yüzeydekinden çok yüksek sıcaklık ve basınç altında oluşmuştur. Gerçekten de bu kayaçlar, üst mantonun 70-120 km derinliklerinde kısmen erimesinden doğan bir magmadan kaynaklanır (magma, kristallerin akışkanlık aşamasında değişik oranlarda bir araya gelerek oluşturduğu bir karışımdır). Magmanın yüzeye doğru çıkışı sırasında az miktarda sıcaklık azalması, buna karşılık büyük miktarda basınç düşmesi söz konusudur. Magmaların soğuması, çeşitli faktörlerin etkisine bağlı olarak, çok sayıda ka-yaç türlerinin kristalleşmesiyle sonuçlanabilir, ne var ki yer al-dıklan alanlar bakımından temel olarak farklı üç kayaç kategorisi ayırt edilir: litosferin içinde kristalleşmiş olan ylütonik kayaçlar (derinlik kayaçları ve yarı derinlik kayaçları), en azından kısmen litosferin yüzeyinde katılaşmış olan volkanik kayaçlar (lavlar ve volkan püskürmeleriyle ortaya çıkan daha başka oluşuklar), yüksek sıcaklıktaki gazlardan veya akışkan eriyiklerinden meydana gelen hidroterma! kayaçlar (bunlar, bütünüyle yan kategori oluşturur ve özel bir kayaç türüdür).
Kütle oluşturma biçimi
Bu kayaç kategorilerinin her birinin konumu (veya kütle oluşturma biçimi) farklıdır. Bunun dışında, bu kategorilerde, kayaç oluşturan birbirinden farklı kristallerin biçimi, boyu ve düzenlenişi, kayaçların dokusunu belirler.
Derinlik kayaçları. Bunlar bütünüyle kristalleşmiş kayaçlar-dır ve grenalı kayaçlar adım alır. Bu kayaçların en karakteristik ve en çok rastlanan örneğini granit oluşturur (gerçekten de bu kayaçlar kıta litosferini esas olarak oluşturan kayaçlardır). Çoğunlukla süslemede kullanılan (dükkân cepheleri, meydanlarda yer kaplamaları) ve üzerinden genellikle dikkat etmeden geçilip gidilen bu kayacın kökeni ve oluşum tarihi incelenmeye değer. Granitlere iki temel maden yatağı halinde rastlanır: düzensiz granitler ve düzenli granitler.
Düzensiz granitler. Bazen batolit olarak da adlandırılan düzensiz granitler, kendilerini çevreleyen kayaçları yer yer delen kapalı kütleler halinde bulunur. Eskiden jeologların düşündüğünün tersine, yerkabuğunun içinde çok derinlere inerek sürekli bir granit tabakası oluşturmaz. Buna karşılık, gerçek diap>irler oluştururlar. «Mantar» biçimli küdeler oluşturan bu kayaçlar, plastik, hafif (erimiş halde), düşük yoğunluklu olarak daha yoğun ve daha katı olan yerkabuğuna doğru çok yavaş çıkan (bu yükselme on binlerce, hatta yüz binlerce yılda gerçekleşir) oluşuklardan meydana gelmiştir. Çevresindeki kayaçlara temas ettiğinde termik olarak dönüşüme uğrayarak birkaç metre ile birkaç yüz metre kalınlığında tabakalar oluşturur. Bu durumda, temas başkalaşımı söz konusudur.
Tektonik sonrası, yani orogenezin ardından oluşan bu granitler bazen birkaç kilometre kalınlıkta olabilir. Oluşumları sırasın-
Karnak Tapınağı ’nda bir alçak kabartma. Bu süsleme taşı, kuvarstan (saydam mineral), plajiyoklazdan (beyaz mineral), alkali feldispatlardan (kendinden şekilli uzun, pembe kristaller) ve siyah mikalardan oluşmuştur. Bu alkali granitin (pembe granit) neden kırçıl göründüğü bu bileşimle açıklanabilir.
Bazalt bir lav akıntısı, Etna Yanardağı ‘ndan 1 100 °C sı
da tepe noktalan yüzlerce veya binlerce me aldığında, jeolojik çağlar sonunda erozyona ğunun üstünde çıplak olarak belirebilir ve yu çapta bir alana yayılabilir.
Düzenli granitler. Genel olarak sinetekno lerinin yükselmesiyle eşzamanlı oluşan bu granitleri de denir. Bunlar genel olarak kesl granitten başlayarak, daha az granitli magr (migmatitler), daha sonra başkalaşım kayaçla yaçlara yavaş yavaş geçilir.
Öteki derinlik kayaçlart. Granitin de esas kütlesini oluşturmasına karşılık, bu k lardan başka gabrolara ve ara kayaç adı v (dioritler, monzonitler, sienitler…) rastlanır zaltik magmanın (mantonun erimesiyle ol relerde kristalleşmesi sonucu ortaya çıkn doğru çıkarken değişime uğramamış veya ı ramıştır.
Yan derinlik kayaçları. Bunlar, çevreleri derinlik kayaçlarıdır. Bir bakıma «püskürn Magmanın, kendisini çevreleyen soğuk ka> sonucu yavaş yavaş soğumasıyla ortaya çık kusu genel olarak mikrogrena görünümüne kayaçların çok çabuk kristalleşmiş olmasıdı
Yüzey kayaçları. Bunlar, volkan püskı yüzeyine çıkan lavlar ve öteki püskürme ür soğuduklarından ya mikrolitik veya camsı biı Gerçekten de bu kayaçları oluşturan mineı talleşmediği gibi, bazen hiç kristalleşmez. E lanan volkanik kayaç bazalttır. Bazaltlara, landığı gibi, örtü, damar, sil şeklinde, baze kubbe yahut girinti şeklinde rastlanır. Dekk rüldüğü gibi, binlerce metrelik bazalt akın yaçlara trap adı verilir.
Magmatik kayaçların, yüzeye doğur çık ma ölçeğinde, maden yatağı oluşturma biçi leme, debilerinin (yüzeye doğru çıkarken ı lan parçalanma şekli, örneğin iri prizmalar bilim orgu şeklinde veya top top sütunlar pılarının (şeritli, cüruflu, boşlukları ikincil oliderle] dolan bazaltlarda görüldüğü gibi 1 siyle tamamlanır.