Ömer, el-Hac, tam adı e l -h a c ö m e r b în s a İd t a l (d. y. 1797, HaJvar, Fouta Toro – ö. 12 Şubat 1864

Ömer, el-Hac, tam adı e l -h a c ö m e r b în
s a İd t a l (d. y. 1797, HaJvar, Fouta Toro –
ö. 12 Şubat 1864, Hamdalahi yakınları,
Tukulör İmparatorluğu), Batı Afrika’da
Senegal Irmağının yukarı çığınyla Nijer
Irmağı arasında kalan topraklara egemen olan Müslüman Tukulör İmparatorluğumun
kurucusu. 1854’te başlattığı cihad sonucu
kurduğu imparatorluk, oğlu Ahmadu Seku’nun
yönetiminde 1890’ların sonlanna
değin varlığını korumuştur.
Bir mutasavvıf olan el-Hac Ömer, Ticani
tarikatına girmesini sağlayan Magripli din
bilginlerinin yanında Arapça ve Kuran konusunda
iyi bir öğrenim gördü. Yirmi üç
yaşındayken çıktığı hac yolculuğu sırasında
uğradığı Nijerya’da, Sokoto emiri Muhammed
Bello’nun kızı Meryem’le evlendi.
1827’de Mekke’ye vardıktan sonra Medine
ve Kahire’ye geçti. Kudüs’ü ziyareti sırasında
Kavalalı İbrahim Paşa’nın oğullarından
birini iyileştirmeyi başardı. Mekke’ye dönüşünde
Ticani tarikatının başı tarafından
tarikatın Siyah Afrika halifeliğine getirildi.
1833’te Afrika’nın iç kesimlerine döndükten
sonra kayınpederi Muhammed Bello’
nun yardımıyla siyasal konularda kendini
yetiştirdi. Aynı dönemde putperest Afrikalılar
arasında Müslümanlığı yaymak üzere
harekete geçmeye karar verdi.
Bello’nun ölümünden sonra, bir ticaret
antlaşması karşılığında Fransızlardan yardım
alarak Fouta Djallon’u fethetmek üzere
ülkesine doğru yola çıktı. Ama giderek
güçlenmesinden çekinen Fransızlarla anlaşmaya
varamadı, ilk olarak yerleştiği Gine’
nin kuzeydoğusunda kaleme aldığı Kitabü’r-
Rimâh Hizbi’r-Rahim’de (Allah Hizbinin
Mızrakları Kitabı) tasavvuf düşüncesinden
esinlenerek, Allah’a yakınlaşmak için en iyi
yolun Ticanilik olduğunu açıkladı ve müritlerine
tefekkür, feragat ve körü körüne
itaat tavsiye etti. Gine’de çok sayıda izleyici
kazanmasına karşın, 1845’te gittiği ülkesinde
fazla başarılı olamadı. Bunun üzerine
inançlarını yaymak için zor kullanmaya
karar vererek 10 bin kişilik bir ordu kurdu.
1854’te başlattığı cihadın ilk yılında Mali’de
yaşayan putperest Bambaraları yenerek
topraklarını ele geçirdi. Ama ordusu Mali’
den ayrıldıktan kısa süre sonra Bambaralar
ayaklandılar.
Doğuya düzenlediği seferlerden sonuç alamayan
ve düşmanlarını kesin bir yenilgiye
uğratamayan el-Hac Ömer, hükümdarlığının
son 10 yılını imparatorluğu ayakta
tutmaya çalışarak geçirdi. 1860’ta Senegal
valisi Fransız general Louis Faidherbe’le
yaptığı antlaşmayla Sénégal Irmağının iki
ülke arasında sınır olmasını kabul etti.
Daha sonra Müslüman Fulanilere (Peuller)
saldırarak onları yendi. 1863’te Timbuktu
kentini ele geçirdi, ama göçebe Tuaregler
karşısında yenilgiye uğrayınca geri çekilmek
zorunda kaldı. Ardından Tuareglerin, Magriplilerin
ve Fulanilerin ortaklaşa düzenlediği
bir saldırı sırasında ordusu dağıldı. Hamdalahi
kentine çekilen el-Hac Ömer burada
kuşatıldı. Kentten kaçarak sığındığı mağaranın
barutla havaya uçurulması üzerine öldü.
Bir 19. yüzyıl siyasal önderinden çok, 7.
yüzyıl savaşçısı gibi yaşayan, mücadele eden
ve ölen el-Hac Ömer’in 1848’de kurduğu
imparatorluk, Fransız egemenliğine girdiği
1897’ye değin varlığını korudu. Gine’deki
Dinguiraye Camisi Tukulör İmparatorluğu
döneminden kalan tek yapıdır.