PANZEHİR

P A N Z E H İR ; Aim. Gegengift (n), Fr. Contrepoison
(m), İng. Antidote. Bir zehirin etkisini önleyen
veya yok eden madde. Panzehirler ağız yoluyla
zehirlenmelerde emilimi azaltmak amacıyla
kullanılanlar (bölgesel panzehirler) ve kan dolaşımına
çeşitli yollarla karışmış olan zehire karşı
kullanılanlar (sistematik panzehirler) olmak üzere
iki büyük grupta toplanırlar.
Bölgesel panzehirler: Ya fizikî olarak zehiri
tutarlar veya kimyâsal olarak zehirler reaksiyona
girip onu zararsızlaştırırlar.
Mîde yıkamalarında son yıkama suyuna karıştırılarak
kullanılan bölgesel panzehirlerden en yaygın
olanı aktif kömür (Carbon Vegetale)dür. Bitki
kaynaklı kömürün ufaltılması ile elde edilen bu
madde çok küçük parçalar hâlinde olduğu için zehiri
tutucu sahası son derece arttırılmıştır. Bar saktan
emilme özelliği olmadığı için de vücuda zarar
verme durumu yoktur. Çok yüksek dozlarda verilebilir.
2 0 gram aktif kömür 2 0 0 mililitre suda bulamaç
hâline getirilerek verilmesi en büyük faydayı
sağlar. Aktif kömür birçok zehirlenmede kullanılan
bir panzehirdir. Kuru ekmeğin yakılmasıyla
da basit olarak aktif kömür elde edilebilir.Potasyum permanganatın (KMn04), 1/10.000’lik
solüsyonu veya tentürdiyotlu su, alkaloitlerle olan
zehirlenmelerde kullanılır. Bu iki panzehir alkaloitleri
okside ederek etkisiz hâle getirir.
Asit ve alkali (bazik) maddelerle olan zehirlenmelerde,
zehiri hemen nötralize etmek gerekir.
Çünkü bunlar çok fazla tahriş edici ve dokuyu
harap edici özellikte maddelerdir. Sülfürik asit,
nitrik asit, tuz ruhu gibi asit maddelerle olan zehirlenmelerde
nötralizasyon için magnezyum sütü
(Mg(OH) 2 gibi anti asitler kullanılır. Alkali zehirlenmelerinde;
sirke, sirkeli su, askorbik asit gibi
asit maddeler kullanılır.
Anyon değiştirici bir reçine olan kolestiramin,
aspirin ve asetaminofen gibi zayıf asit yapısındaki
ilâçlarla olan zehirlenmelerde ağızdan verilir.
Kolestiramin bjunları bağlayarak emilip hızla
kana geçmelerini önler. Yumurta akı, süt, yoğurt
gibi proteini bol maddeler, cıva ve gümüş gibi
ağır metal zehirlenmelerine karşı panzehir olarak
etkilidirler.
Diğer bölgesel panzehirler arasında gümüş
nitrata karşı sodyum klorür, iyota karşı nişasta,
demire karşı sodyum karbonat, süt, yoğurt, nişasta
sayılabilir.
Sistemik panzehirler: Kan dolaşımına geçmiş
olan zehirlere karşı kullanılırlar. Kimyâsal, fizyolojik
ve farmakolojik panzehirler olarak üç
gruptur.
Sistemik panzehirlerin kimyâsal olanları genellikle
şelasyon yapıcı (zehirle halkalı bileşik
meydana getirici) maddelerdir. Bu yolla oluşan
halkalı maddeye “şelat” adı verilir. Şelatlar suda
kolay çözündüklerinden vücuttan atılmaları da
kolaydır. Şelasyonla zehir etkisiz hâle gelir, zehirlenme
belirtileri giderek azalır ve kaybolur. Bu
bakımdan zehir alımmdan sonra ne kadar erken verilirlerse
o kadar iyi olur.
Şelat yapıcı maddelerden biri dimerkaprol’dür
(British Anti Lewisite= BAL). Arsenik ve cıva
bağlamak için kullanılır. Ayrıca altın, krom ve
kadmiyum zehirlenmelerinde de etkilidir. Kas
içine şırınga edilir. Dimerkaptosüksinik asit adlı
bir türevi ise, ağızdan kullanılan bir panzehirdir.
Yaygın bir şelat yapıcı madde de “kalsiyum disodyum
etilendiamin tetra asetik asit”tir (CaNa2
EDTA). % 5’lik dextroz solüsyonu içine katılarak
damardan uygulanır. Bilhassa kurşun zehirlenmelerine,
ayrıca çinko ve manganez zehirlenmelerine
karşı da kullanılır.
Kurşun zehirlenmelerinde bundan sonra ikinci
güçlü madde penisilin parçalanırken meydana
gelen “penisilamin”dir. Bu bir amino asittir. Ayrıca
cıva zehirlenmelerinde bilhassa N-asetil penisilamin
türevi çok başarılıdır.Desferrioksamin, demir bağlayan şelat yapıcı
bir maddedir. Hem ağızdan verilir, hem de şırınga
edilir.
Fizyolojik panzehirler, zehirin etkisiyle organın
bozulan faaliyetini düzelten maddelerdir. Mesela,
damarı büzücü maddelerle olan zehirlenmelerde
damar genişletici olan bir ilâç, fizyolojik
panzehir olarak kullanılır.
Farmakolojik panzehirler daha karışık etkileri
olan maddelerdir. Daha çabuk etki gösterirler. Bunlardan
biri organofosfat (böcek zehiri) zehirlenmelerinde
kullanılan atropindir (Bkz. Atropin). Zehirlenme
esnâsında ağız kuruyuncaya kadar atropin
verilir. Atropin ayrıca Karbamat (meselâ Baygon) zehirlenmesinde
de kullanılır. Morfin zehirlenmelerinde
damardan Naloksan adlı madde veya cilt altına
Nalorfin verilir. Bunlar verilince solunum düzelir
ve morfinin diğer etkileri hızla silinmeye başlar.
Aşırı antikoagülan (kan pıhtılaşmasını önleyici)
alınınca K vitamini, karbonmonoksit zehirlenmesinde
oksijen, antifiriz zehirlenmesinde etil
alkol, heparine karşı protamin sülfat, sayılabilecek
diğer panzehirlerdir.