Sloban Mustafa Paşa Külliyesi

Sloban Mustafa Paşa Külliyesi, Gebze’
e, eski Bağdat Caddesi üzerinde, Rumeli
beylerbçyi Çoban Mustafa Paşş’nın 1523/
24’te yaptırdığı kelliye. Bazı kaynaklarda
ileri sürüldüğü gibi Mimar Sinan’ın yapısı
olmak için çok erken tarihlidir. Bu yanlışlık,
sonradan Sinan tarafından onarılmış
Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nde
medrese bölümü, Gebze, Kocaeli
Doğan Kınık
(belki bazı bölümlerinin de eklenmiş) olmasından
kaynaklanmaktadır.
Cami 106 m x 117 m boyutlarında büyük
bir dikdörtgen avlu içindedir. Avlunun üç
kenan külliye yapılanyla çevrilmiş, güney
kenan da bir duvarla sınırlanmıştır. Kesme
taş-tuğlâ kanşımı almaşık duvarlı cami,
bütün kenarlan 14,5 m uzunluğunda bir küp
biçimindedir’. Üzerini tek bir kubbe kapatır,
kubbeye geçiş dilimli tromplarla sağlanmıştır.
Yapının en ilginç özelliklerinden biri
renkli mermerden kakma olarak yapılmış
Memlûk üslubundaki bezemeleridir. Caminin
3,5 m yüksekliğe kadar çepeçevre, iç
duvarlan, mihrap ve mimberi, son-cemaat
yeri duvan göz alıcı mermer işçiliğiyle
kaplanmıştır. Çoban Mustafa xPaşa’nın bu
bezeme üslubunu, altı ay kaklar valilik
yaptığı Mısır’da görüp beğendiği ve J.
Selim’in (Yavuz) Mısı* seferinden, dönçrken
yapında getirmiş olduğu ustalajra yaptırttığı
düşünülebilir. Caminin ahşap kapı kanatlan
ve pencere kapaklan kündekârı tekniğiyle
yapılmış, ,çeşitli metal, sedef, fildişi ve
lületaşından kakmalarla zenginleştirilmiştir.
Son cemaat yeri,- altı sütunun taşıdığı beş
kubbeyle örtülüdür. Tek şerefeli minare
bunun batı ucundadır. Mimar Sinan İstanbul’da
Haseki semtinde yaptığı Haseki Hürrem
Sultan Camisi’nde bu camiyi örnek
almıştır.
Caminin mihrap duvarının güneyinde kalan
ayrı bir avlu içinde, tam kıble ekseni
üzerinde Çoban Mustafa Paşa’nm sekizgen
planlı, kesme taştan bir yapı olan türbesi
yer alır. Her cephesinde silmelerle bir
dikdörtgen oluşturulmuş, bunun içine altlı
üstlü iki pencere yerleştirilmiştir. Türbe
girişi, caminin mihrabı karşısında düzenlenmiş,
dört sütunun taşıdığı bir saçakla vurgulanmıştır.
Üzeri kubbeyle örtülü türbenin iç
duvarlan, yüksekliğinin üçte birine kadar
firuze renkli düz çinilerle kaplıdır.
Cami avlusunun batı kenan boyunca bir
sıra halinde tabhane ve imaret odalan
dizilmiştir. İmarette yemekhane, mutfak,
fınn ve kiler gibi* bölümler vardır. Tabhane
ile imaretin arasındaki batı cümle kapısının
üstüne, iç içe iki oda halindeki kütüphane
yerleştirilmiştir; buraya dışandan bir merdivenle
çıkılır. İki parçalı kervansaray, avlunun
kuzey kenannm tam ortasında bulunan
kubbeli cümle kapısının sağında ve solunda
yer alır. İnce uzun kervansaray mekânları,
beden duvarlarına ve ortada bir sıra üstündeki
dört ayağa oturan ikişer beşik tonozla
örtülüdür. Küçük hücrelerle bir semahaneden
pluşan tekke, önlerindeki revak bugün
yıkılmış olan kubbeli odalarıyla darüşşıfa,
revaklı küçük bir avlunun üç yanındaki
kubbeli hücreleri ve dördüncü yanındaki
dershanesiyle medrese, cami avlusunun doğu
keparı boyunca uzanır.
Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nde avlu,
cümle kapısı, şadırvan, cami ve türbenin
aynı doğru üstünde, sıralanmasıyla kıble
ekseninin vurgulandığı plan şemasını Mimar
Sinan da Lüleburgaz’daki ve İstanbul’da
Kadırga’daki Sokullu külliyeleriyle, Üsküdar’daki
Atik Valide Külliyesi’nde uygulamıştır