TAKİYYÜDDİN ER-RÂSİD

TAKİYYÜDDİN ER-RÂSİD, İstanbul Rasadhanesini
kuran meşhur matematik ve astronomi âlimi. Şam’
da Sebabiyye ve Takkiye medreselerinde müderrislik
yapan Mehmed bin M arufun oğludur. 1521 (H. 927)
yılında Şam’da doğdu. Burada tahsilini tamamlıyarak
müderrisliğe kadar yükseldi. Şam’dan ayrılarak Mısır’a
gitti. Orada da ilmini ilerleterek Sehnuniye, Sar’
atmışıye m edreselerinde m üderrislik görevlerinde
bulundu. Daha sonra devrin ilim ve kültür merkezi olan
İstanbul’a 1570’de babası ile birlikte geldi. İstanbul’da
devrin meşhur âlimlerinden olan Çivizâde, Ebussuud
Efendi ve Azmizade’nin ilimlerinden istifade etti. Bunlara
astronomi ve matematiğin önemini ve bu husustaki
çalışmalarını anlattı. Bu arada Hoca Seadeddin Efendi
ile tanışıp, O’ndan yakın alâka gördü. P ad i^h hocası
olan Seadeddin Efendi devrin büyük âlimlerindendir.
Takıyyüddin er-Râsid 1571 yılında Osmanlı Devletinin
başmüneccimi oldu (Bkz. Müneccim). Saraya davet
edilip, Sultan Üçüncü M urad Hân (1574-1595) tarafından
rasadhane kurma düşünceleri ilgi ile karşılandı.
Rasadhane kurmakla görevlendirildi. Yapılmaya başlanılan
rasadhane 1576 yılında hizmete girdi. İstanbul
Rasadhanesinin bir şubesi durum unda olan Galata
Kulesinde, Takiyyüddin, 1571’den itibaren kendi yaptığı
küçük rasad aletleri ile çalışmalar yaptı. İstanbul Rasadhanesinin
yıktırıldığı 1580 yılına kadar burada çalışmalarına
devam etti. 1585 yılında öldüğü zaman geriye
pekçok eser ve kendi yaptığı astronomi aletlerini bıraktı.
İlme olan hizmetlerini ortaya koymak için çalışmaları
şöyle guruplandırılabilir: İstanbul Rasathanesini
kendi plânlarına göre kurması ve buradaki ilmi çalışmaları
yönetmesi. Semerkand ve Merağ^ Rasadhanelerindeki
aletleri geliştirerek yeni aletlerin yanında kendi
keşfi olan pek çok rasad aletini yapması. Matematik ve
astronomi sahasında yazdığı kitaplar. Yazdığı eserleri
ve ortaya koyduğu rasad aletlerinin hepsi kendi çalışma
ve kabiliyetinin mahsûlleridir. Bunların ekserisi Avrupa
kütüphanelerinde bulunmaktadır.
Takiyyüddin’in İstanbul Rasadhanesi için keşfettiği
rasad aletlerinin benzerleri muasırı Tycho Brahe’in kurduğu
rasadhanede de görülmektedir. Batı ilim adamları
büyük bir taassupla rasad aletlerinin ilk kâşifinin
Tycho Brahe olduğunu iddia etmektedir. Tycho Brahe’
nin kurduğu rasadhanenin çalışmıya başladığı tarih
1584 yılıdır. Galata Kulesinde, Takiyyüddin, rasad aletleri
ile 1571 ’de çalışmıya başladı. İstanbul Rasadhanesinde
ise 1576-1580 yılları arasında yaptığı aletlerle
tetkiklerine devam etti. Bu tarihler, Tycho Brahe’nin
yaptığı rasad aletlerini, ancak Takiyyüddin’in eserlerini
inceleyerek ortaya koyduğunu belirtmektedir.
Takiyyüddin tarafından ilk keşfedilen rasad aletleri:
Batıda kadran olarak bilinen “rub-u defne” veya bir
takım cetvellerden yapılmış olduğu için “rub-u mıstara”
•adlı rasad aleti. Yıldızların eliptiğe göre enlem ve
boylamını bulmağa yarayan “ zatül-helâk”. Teodilidin öncüsü sayılan Merağa Rasadhanesinde kullanılan
zatür-rub’eyn adlı aletin geliştirilmiş şekli olan “zatüssemt
vel irtifa”. Bununla gök cisimlerin yükseklik,
meyil ve denklinasyonunun değerini veren duvar kadranı.
Yıldızlar arası mesafeyi ölçmeye yarıyan “müsebbehetübil
m anatik” adlı alet ve güneşin bahar
noktalarına geldiğini bildiren “satül-evtar” rasad aleti
Takiyyüddin’in ilk keşiflerindendir.
Eserleri: Astronomi ve matematikle ilgili olarak yazdığı
eserlerinin tesiri yaşadığı zamanda kalmayıp,
bulunduğumuz zamanda da devam etmektedir. Yıllardır
gerekli durum larda ilim adam lan tarafından temel
kaynak kitap olarak kullanılmaktadır. Eserlerinin
çoğu, Berlin, Paris, Leyden ve Kandilli Rasadhanesi
Kütüphanesinde toplanmıştır. Sayıları bilinmiyen eserlerinin
bir kısmı ihmâl ve hata sonucu günümüze kadar
ulaşmamıştır. Astronomi, matematik ve tıp konusundaki
önemli eserleri: 1- Âlat-ı Rasadiyye li Zıyc-
Şehinşahiyye (H üküm darın zayicesi için Rasad
Aletleri). 2- Sidretü’l-Müntehâ el-Efkâr fi Melâkil ilFelekü’d-Devvar
(Dönen gök katlarının evreni hakk
ın d a d ü şü n c e le rin en yüce b asa m a ğ ı). 3-
Etruruku’s-Seniyye (İlk olarak yazdığı eser olup dişli
çarklar, makara, palanga ve güneş saatlerinden bahseder).
Siraceddin M ehmedü’s-Secâvendî’nin Cebr ve’l
Mukâbele adlı eserine yazdığı şerh. 4- El-Kevâkibü’dDürriye
fi’l-Bengamaü’d-Devriye (Çarklı saatler ve çok
parlak yıldızlardan ve bunların devirlerinden bahseder).
5- Reyhanetu’r-Rûh fi Resmi’s-Saat A lâM üzteviü’s-Sutûh, (Bir nevi güneş saatlerinden bahseden risale
hacminde bir eserdir). 6- G urubu Şemsin Sebebi ve
Teahuru (Güneş’in batışının sebep ve sonuçları). 7-
H andetü’t-D urer ve Feridetü’l-Fiker (Rasadlarda
derece ve saniyeyi onluk düzene göre tertip edilerek
yazılmış ve ziyclerden bahseden bir eserdir.) 8- Risale-i
Kavsü’n-nehâr ve’l Leyi (Yedi sayfalık bir risaledir). 9-
Reyhânetü’r-Rub’ fi Ale’l-Müsteviyi’s-Sütuh, (Sidretü’l
Münteha adlı kitabında bulunan konulardan bahseder).
10- Bugyetü’t Tullab (Matematik konularından
bahseder). 11- Tercümanü’l-Etibbâ ve Lisanü’l-Elifbâ (Farmakolojiye ait bir sözlük olup, zamanına
kadar bilinen ilâçların; Arapça, Farsça, Türkçe,
Yunanca, Berberice ve İspanyolca adlan vardır.). 12-
Güneş saati (Nam az vakitleri hakkında hazırlanmış bir
kitap). Bunlardan başka, 13- Cedâvil-i Rasadiye ve 14-
Rasad Saati adlı birer eseri daha vardır.