XYLOPORTA “1” Heraklius’un yaptırdığı sur, “2” Xylo Porta.
Xylo Kercos Kapısı’m burada kabul edersek, şunları söyleyebiliriz: İlk olarak; bu kapı, Heraklius, Leon ve Emanuel Surlarının henüz mevcut olmadığı bir zamanda bütün yazarlar tarafından zikredilmiştir. İkinci olarak; bu kapı, ne Xylo Porta, ne Blacherna, ne Caligaria ve ne de Girolimee Kapısı’dır. Bu kapı, ahalinin gelip geçmesine kapalı olan Porphirogenete Kapısı, hatta Emanuel Suru’ndaki Aya Callinicos’un gizli kapısı da değildir. Sözü geçen kapının İshak tarafından açtırıldığını Kantakuzenos ile Ducas kabul eder. Hatta bu kapıdan bahseden Ducas, şimdiki hâlde nasılsa, öylece tarif ediyor. Porphirogenete’in gizli kapısının Justinianus tarafından açıldığını söylüyorsa da, bunda hata ediyor.354 Bunlar bir yana, Xylo Kercos Kapısı, St. Mamas355 Manastırı’nın yerlerini tayin etmek için zikredilmiştir.
Xylo Sirko,356st. Mamas Manastırı, eskiden Park ile Philopathium Sarayı’nın bulunduğu tepenin ete
ğindeki vadi içerisindeydi. Bu tepe Otakçılar’ın etrafındaki saha olup, vadi de buradan Eğrikapı’nın aşağılarına doğru uzanan sırtın etekleridir. Maksem-i Süleymanî’den itibaren Yeni Mahalle’ye, deri atölyelerine ve Yavedut İskelesi’ne kadar olan yerler bu eski vadiyi teşkil eder. Kostantin Sarayı (Tekfur Sara
yı) belirtilen tepenin tam karşısındadır. Kostantin Sarayı’nın batı tarafındaki sura açılan kapıya, son asır topografya uzmanları, Kantakuze- nos’un eserinin bir bölümüne dayanarak Porta Asomaton357 diyorlarsa da, sözü geçen bölümde başkentin böyle bir kapısından bahsedilmektedir. Bilâkis Selânik (Thessalonique) Kapısı zikredilir. Ve bu kapıya ‘Ruhanî’ (Incorporels) anlamına gelen A s o m a t o n 3 5 8 denilmesinin sebebi de, bu mevkide Hazret-i Mi- kâil namına bir kilise bulunmuş olmasıdır. Yine Kantakuzenos’un ifadesine atfen bir yerde deniliyor ki: “Akrabalarıyla dostlarından birçoğu Alex Apocaukos tarafından Kostantin Sarayı’nın hapishanelerine atılmışlardı. Alex Apocaukos öldükten sonra onlar bu hapisten kaçmışlar ve Ayasofya Mabedi’ne iltica edeceklerine St. Michel (Mikâil) Kilisesi’ne sığınmışlardır. Ayasofya’ya iltica etmeyi istemiş olsalardı, daha kolaylıkla başarılı olurlardı ki, burası da
ha emin bir sığınma yeriydi.” Kantakuzenos’un bu ifadesi incelenirse, burada sözü geçen Kostantin Sarayı’ndan amaç, Büyük Saray olduğu ve konusu geçen mabedin de ‘Yeni’ namıyla anılan Birinci tarafından inşa edilen Mikâil Kilisesi olduğu kolaylıkla anlaşılır. Hakikaten sözü edilen mabet, Ayasofya Kilisesi’ne kolaylıkla yetişile- meyecek kadar uzak bir mesafede değildi. Eğer sözü edilen saray Porphirogenete Sarayı (Tekfur Sarayı) olmuş olsaydı, Ayasofya’nın ne münasebetle zikredildiğini anlamak bir türlü mümkün olmazdı. Bunlar bir yana, tarihçi Ducas’ın akrabalarından biri adı geçen hapishanede tutuklu olanlar olanların arasında bulunmuş olduğundan, olayların bütün detaylarını biliyordu.Ducas diyor ki: “loannes Kantakuzenos’un359 akraba ve dostları cümleten Büyük Saray’ın hapishanesine atılmışlardı ve feci olaydan sonra kurtulup da saklanabilenler, ancak altı kişiden ibaretti. Demek oluyor ki, Porta Asomaton’un İstanbul plânından çıkarılması gerekir. Eğer bu kapıya bir isim vermek gerekirse, son kuşatmadan bahseden eserlerde söz edildiği üzere, Porta del Palazzo Regio (İmparator Sarayı Kapısı) demeyi tercih ederiz.
Ayos Callinicos Kapısı mevcut, fakat örülmüştür. Resminden anşılacağı gibi oradaki Rum mezarlığına girilirse, açıkça görülür. Bu kapı, bazı plânlarda Callinicos Kapısı diye geçmektedir. İmparator Kostantin Türkler tarafından surlara yaklaşmak için geceleyin düzenlenen askerî harekâtı, fetihten bir gün önce, gece vakti bu kulenin önünden seyretmiştir. Adı geçen Emanuel Suru, Caligaria Kapısı’nı (Eğrikapı) içine alarak -yani Eğrikapı bu sura açılmıştır- kuzeye, ardından güneye yani iç tarafa – şehir yönüne – kıvrılarak Isaac Kulesi’ne kadar uzanır. Surun bu kısmı üzerinde her taraftan görülebilen şu kitabe vardır:
“Isaac Angelos’un emriyle ve Basile’in yönetiminde inşa olunan kule 6696”
Doktor Mordtmann bu ibaredeki ‘Basile’in 6696’da idaresi’ tabirinden bir anlam çıkaramadığını ve kitabedeki harfleri iki defa dikkatlice kopya ettiği hâlde yine bir sonuç elde edemediğini söyleyerek bunun çözümünü eski eser uzmanlarına bırakıyor. Anema Kulesi’nin kuzey tarafında Blacherna’nın yalın kat suru Monoteichos362 başlar. Yani Toklu İbrahim Dede Türbesi adıyla bilinen Ebû Şeybetü’l-Hudrî Hazretleri’nin türbesini şehir tarafından çevreleyen
duvardır. Daha önce Michel’in Kulesi münasebetiyle açıkladığımız gibi, bu duvarda Osmanlılar zamanında genişletilerek açılan, üstünde Sultan İkinci Mahmud’un tuğrasını bulunduran büyük bir kapı ve sağ tarafında, yani Ayvansaray tarafında, yüksek kemerli ve bu kemerin sağında ve solunda sura çıkmak için harap bir taş merdiven vardır. İşte bu merdiven Heraklius’un yaptırdığı Blacherna’nın yalın kat surunun merdivenidir.363 Heraklius burayı, Blacherna’nın Meryem Ana Kilisesi’ni Avarların hücumundan korumak maksadıyla yaptırmıştı.364 Heraklius, İmparator Birinci Justinianus tarafından inşa edilen (526-528) St. Nicolas et Priscus mabetlerini Monotichos’un dışında bırakmıştı. Bu kilise daha sonra Avarlar tarafından yakılmıştı.