348 İSLÂM’IN IŞIĞINDA GÜNÜN MESELELERİ

Konuşmada açıklanan rüşvet verme ruhsatı ile muâyene ihtiyacına binaen açılması haram olan yerlerin açılma ruhsatı bu çeşidin örnekleridir. Diğer bazı örnekler: a) Erkeklere ipek giymek haramdır; deri hastalığı çeken ve pamuklu vb. gömlek giydiği takdirde rahatsız olanların ipek iç gömleği giymeleri caiz görülmüştür (Bukari, Cihad, 91; Libâs, 29; İbn Nüceym, el-Eşbâh, C. I, s. 110). b) Yalan söylemek haramdır; fakat arabulmak, mal ve cana yönelen haksız bir zaran önlemek vb. ihtiyaçlarla yalan RAPORLAR, TENKİTLER VE CEVAPLAR 343 söylenmesine c e v a z v e r i l m i ş t i r . c) Genel kaide, alması haram olan bir şeyin vermesi de haram ve yasaktır» şeklindedir (Mecelle, md. 34). Ancak ihtiyaç sebebiyle; yani ihtiyacı başka türlü gidermek mümkün olmadığı, yahut güçlük bulunduğu zaman, alınması haram olan bazı şeylerin verilmesi caiz görülmüştür. Yukarıda zikredilen rüşvet buna bir örnektir. Ayrıca gasıp haram olduğu halde bir şahıs, bir çocuğun malına zorla el koysa (gasbetse), çocuğun vasisi, bu malın bir kısmını gasbedene bırakmak suretiyle geri kalanını kurtarabilir (İbn Nüceym, s. 189). Mecelle şârihi bu ruhsatı, «zaruretler yasaklan mübah kılar» kaidesine bağlamak suretiyle «ihtiyacın zaruret gibi değerlendirildiğini» açıkça ifade etmiştir (Durar, C . I, s. 91). el-Eşbâh şârihi Hamevî, «önemli ihtiyaç sebebiyle kredi arayan kişi bulamadığı takdirde faiz ödeyerek ödünç para alabilir» şeklinde ifade ettiği ruhsatı da yukandaki kaideye bağlamıştır «alana haram, verene ihtiyaç sebebiyle caizdir» ( C . I, s. 189). d) Evlenmesinin iyileşmesini sağlayacağı umulan akıl hastasının bir defaya mahsus olmak üzere evlenmesi caiz ve sahih görülmüştür (İbn Nüceym, s. 119). 2 . Genel ve devamlı zaruret ve ihtiyaçlara bağlı h ü k ü m l e r : İ b n  b i d i n ’i n d e N e ş r u ’l – a r f i s i m l i r i s a l e s i n d e b i r k ı s m ı n ı v e r d i ğ i (s . 120, 126, 134) b u k ı s m ı n ö r n e k l e r i e n z e n g i n b i r ö l ç ü ­ d e İ b n N u c e y m ’i n e s e r i n d e g ö r ü l m e k t e d i r . F a k i h i m i z , « g ü ç l ü k k o l a y l ı ğ a y o l a ç a r » k a i d e s i n i a ç ı k l a r k e n F ı k h ’m h e m e n h e r b ö ­ l ü m ü n e a i t ö r n e k l e r s ı r a l a m ı ş t ı r . İ ş t e b u n l a r d a n b a z ı l a r ı : « S o n ­ r a k i f ı k ı h ç ı l a r , f i a t t a a ş ı n a l d a n m a s e b e b i y l e a l m a n m a l ı n i a d e ­ s i n i c a i z g ö r m ü ş l e r d i r ; k i m i b u n u s ı n ı r l a m a d a n c a i z g ö r m e k ­ t e , k i m i d e s a t ı c ı n ı n h i l e s i n i , a l d a t m a s ı n ı ş a r t k o ş m a k t a d ı r ; bu f e t v a i l e m ü ş t e r i k a y m l m ı ş t ı r . K u s u r l u m a l ı i a d e h a k k ı , k a r ş ı ­ l ı k l ı y e m i n l e ş m e , a n l a ş a r a k a k d i b o z m a ( i k a l e ) , r e h i n , h a v â l e . t a z m i n a t , i b r â , k r e d i a k d i , ş i r k e t , s u l h , h u k u k i k ı s ı t l a m a ( h a c r ) , v e k â l e t , k i r a a k d i , z i r â a t t e o r t a k ç ı l ı k ( E b û – Y û s ü f v e M u h a m – m e d ’e g ö r e ) , s e r m a y e – e m e k o r t a k ç ı ğ ı ( m u d â r a b e ) , â r i y e t , e m a ­ n e t b ı r a k m a ( v e d î ’ a ) — i n s a n l a r b ü y ü k g ü ç l ü k l e r e d ü ş m e s i n l e r d i y e — c a i z g ö r ü l m ü ş t ü r . Ç ü n k ü b u n l a r c a i z g ö r ü l m e s e y d i h e r ş a h ı s a n c a k k e n d i m ü l k ü n d e n f a y d a l a n a c a k , a l a c a ğ ı n ı b i z z a t b o r ç l u s u n d a n a l a c a k , t a m a l a c a k , i ş l e r i n i a n c a k k e n d i s i y ü r ü t e ­ b i l e c e k t i . B u n d a g ü ç l ü k l e r b u l u n d u ğ u i ç i n İ s l a m d i n i m e z k û r r u h s a t h ü k ü m l e r i n i d e v a m l ı o l a r a k g e t i r m i ş t i r : İ n s a n l a r k i r a ­ l a m a , â r i y e t v e ö d ü n ç a l m a y o l l a r ı y l a b a ş k a s ı n ı n m ü l k ü n d e n d e i s t i f a d e e d e b i l m e k t e d i r l e r ; v e k â l e t , v e d î ’a , ş i r k e t , m u d a r e – 344 İSLÂM’IN IŞIĞINDA GÜNÜN MESELELERİ RAPORLAR. 1ENKİTLER VE CEVAPLAR 345. b e , z i r a a t o r t a k ç ı l ı ğ ı y o l l a r ı i l e b a ş k a s ı n ı n e m e k v e b i l g i s i n d e n d e f a y d a l a n a b i l m e d e d i r l e r ; h a v a l e a k d i , r e h i n v e k e f a l e t g i b i t e m i n a t a k i t l e r i y l e a l a c a ğ ı , a s ı l b o r ç l u d a n b a ş k a ş a h ı s l a r d a n d a t a h s i l e d e b i l m e k t e d i r l e r ; s u l h y o l u y l a a l a c a ğ ı n b i r k ı s m ı n ­ d a n , i b r â y o l u y l a d a t a m a m ı n d a n v a z g e ç e b i l m e k t e d i r l e r . . . D o k ­ t o r a , ş a h i d e , b i r k a d ı n l a e v l e n m e k i s t e y e n e , b i r c a r i y e y i a l m a k i s t e y e n e b a z ı h a r a m y e r l e r e b a k m a i z n i v e r i l m i ş t i r . G ö r m e d e n b i r ş e y i s a t m a l a n a , g ö r ü n c e b e ğ e n m e d i ğ i t a k d i r d e a l m a k t a n v a z g e ç m e h a k k ı t a n ı n d ı ğ ı h a l d e , g ö r m e d e n b i r k a d ı n l a e v l e n e n ş a h s a b u h a k t a n ı n m a m ı ş , a y r ı c a g ö r m e d e n e v l e n m e a k d i d e c a i z g ö r ü l m ü ş t ü r ; a k s i h a l d e i n s a n l a r g ü ç l ü k ç e k e r , b u g i b i i ş l e r i n i r a h a t y ü r ü t e m e z l e r d i . . . E b ü – H a n i f e e v l e n m e a k d i k o ­ n u s u n d a i c t i h a d ı y l e b ü y ü k k o l a y l ı k l a r g e t i r m i ş t i r : V e l î s i z n i ­ k â h ı c a i z g ö r m ü ş t ü r , e v l e n m e ş a h i t l e r i n i n i y i a h l a k s a h i b i o l ­ m a l a r ı n ı ş a r t k o ş m a m ı ş t ı r , d i ğ e r a k i t l e r i b o z a n ş a r t l a n e v l e n ­ m e a k d i n d e b o z u c u s a y m a m ı ş t ı r , « n i k â h » v e « t e z v î c » k e l i m e l e r i ­ n i n k u l l a n ı l m a s ı n ı g e r e k l i g ö r m e m i ş , a k i t a n ı n d a m ü l k i y e t i f a ­ d e e d e n s ö z l e r l e d e a k d i n k u r u l a c a ğ ı m i f a d e e t m i ş t i r , e v l e n e n ­ l e r i n ç o c u k l a r ı n ı n ş a h i t o l m a l a r ı m , s o n r a d a n a k d i h a t ı r l a y a n u y k u l u v e y a s a r h o ş ş a h ı s l a r ı n ş a h i t o l m a l a r ı n ı , b i r e r k e k l e b e ­ r a b e r i k i k a d ı n m ş a h i t o l m a s ı m g e ç e r l i s a y m ı ş , e v l e n m e a k d i n ­ d e e v l e n e n k a d ı n m b i z z a t t a r a f o l m a s ı m ( a k d i b i z z a t y a p m a s ı ­ n ı ) c a i z g ö r m ü ş t ü r ; b ü t ü n b u n l a r i n s a n l a n n z i n a m e ş a k k a t i n e d ü ş m e m e l e r i i ç i n d i r ; b u s e b e p l e d i r k i ‘b u n c a e v l e n m e k o l a y l ı ğ ı ­ n a r a ğ m e n y i n e d e z i n a e d e n h a n e f i m e z h e b l i m ü s l ü m a n a ş a ­ ş a r ı m ’ d e n i l m i ş t i r .» ( C . I, s . 1 1 0 – 1 1 2 ) . B u ö r n e k l e r i s l â m h u k u k u n u n , h u k u k t e k n i ğ i n e v e u m u m i k a i d e l e r e g ö r e o l m a s ı g e r e k e n h ü k ü m v e u y g u l a m a l a r d a n , k o ­ l a y l ı k o l s u n , h a l k g ü ç l ü k ç e k m e s i n d i y e v a z g e ç t i ğ i n i , d e v a m l ı r u h s a t h ü k ü m l e r i g e t i r d i ğ i n i , g ü ç l ü k ç ı k a r m a k i s t e m e d i ğ i n i g ö s t e r m e k t e d i r . 3. Genel, fakat geçici ihtiyaç ve zaruretlere bağlı ruhsatlar: B u ç e r ç e v e n i n y u k a n d a k i n d e n f a r k ı g e ç i c i o l m a s ı d ı r . Y u ­ k a r ı d a k i ö r n e k l e r t o p l u m u n d e v a m l ı o l a n i h t i y a ç l a r ı ( ö l d ü r ü c ü z a r u r e t d e ğ i l , i h t i y a ç l a r ı ) s e b e b i y l e g e t i r i l m i ş k o l a y l a ş t m c ı h ü ­ k ü m l e r i g ö s t e r m e k t e d i r . B u r a d a i s e a y n ı m a h i y e t t e o l m a k l a b e r a b e r d e v a m l ı o l m a y a n , b a z ı z a m a n v e y e r l e r d e b u l u n a n v e b u l u n d u ğ u m ü d d e t ç e r u h s a t l a r a s e b e p o l a n i h t i y a ç l a r s ö z k o ­ n u s u d u r . B u i k i g u r u p ö r n e k l e r « i h t i y a ç u m u m i o l s u n , h u s u s i o l s u n z a r u r e t s a y ı l ı r » k a i d e s i n i n « u m u m i , g e n e l i h t i y a ç l a r » k ı s ­ 346 İSLÂM’IN IŞIĞINDA GÜNÜN MESELELERİ mına aittir. Umumî ihtiyaçların, amme menfaatinin, hususi ihtiyaç ve menfaatlerden daha önemli, daha hayati olduğunda ittifak edilmiş ve daima amme menfaati, hususi menfaate tercih edilmiştir. (Mecelle, md. 26). Bu kısma giren bazı örnekler: a) Flaş id Halîfeler devrinde Mescid’in genişletilmesine ihtiyaç hasıl olunca başlayan istimlâk uygulaması Mecelle’nin 1216. maddesinde kanunlaşmış ve amme ihtiyacı gerekçesine bağlanmıştır. Kişilerin mülkiyetinde bulunan bir taşınmazı, bedeli verilse dahi zorla (bunu istemedikleri halde) almak caiz olmadığı halde amme ihtiyacı sebebiyle istimlâk caiz görülmüştür. b) Normal hallerde, yani devlet gelirlerinin giderleri karşıladığı durumlarda müslümanlann, zekâttan başka bir ödeme yükümlülükleri yoktur. Amme ihtiyacı ve menfaati gerektirdiği halde devletin malvarlığı belli bir harcama için yeterli olmaması halinde, durumu müsait olan müslümanlardan vergi alınmasının caiz olduğunda ittifak edilmiştir. Bu hüküm, islâmın getirdiği kardeşlik ve sosyal dayanışma esaslan yanında «amme menfaatine riâyet, mefsedeti defetmenin menfaati korumadan önce gelmesi, çok zararı defetmek için az zararın göze alınması, umuma ait zararı defetmek için hususi zararın yüklenilmesi» kaidelerine bağlanmıştır (Kardâvî, Fıkhu’z-zekât, s. 1073 vd.) c) Hicrî beşinci asırda Buhâra ve Belh bölgelerinde halk, muhtaç olduklan krediyi temin etmek için bir usul icat etmişlerdi. Buna göre ödünç para almak isteyen bir taşınmazını, parayı alacağı şahsa «bedeli geri ödediğinde taşınmazı da geri almak şartıyle» satıyordu. Alacaklı, borç ödeninceye kadar bu taşınmazdan istifade ediyor, borçlu da aldığı krediden faydalanıyordu. Sonunda bedel iade edilirse mal da geri alınıyordu. Bu asrın fukahâsmdan itibaren konu tartışıldı, bunu kimi fâsid satım, kimileri şartı hükümsüz satım, yahut rehin kabul etmişlerdi. Sonunda hanefîlerde fetvâya esas olan görüş bu muâmelenin farklı ve yeni bir muâmele olduğu ve halkın ihtiyacına binaen caiz bulunduğu şeklinde yerleşmiş, Mecelle de (md. 398-402) bu görüşü kanunlaştırmıştır (Bak. H. Karaman, îslâma Göre Banka ve Sigorta, îst. 1981, s. 165-169). d) Vefâen satım gibi yine amme ihtiyacı sebebiyle caiz görülmüş bir uygulama da Endülüs’te görülmektedir. Diğer bölgelerde olduğu gibi burada da geniş vakıf topraklar vardı. Bu topraklar kiraya verilerek gelir sağlanmak ve bu gelir belli RAPORLAR, TENKİTLER VE CEVAPLAR 347 y e r l e r e s a r f e d i l m e k ü z e r e v a k f e d i l m i ş t i . E k i l e n t o p r a k l a r b a ­ k ı m v e m a s r a f g e r e k t i r d i ğ i i ç i n , a ğ a ç d i k i l e n v e b i n a y a p ı l a n y e r l e r d e b e l l i b i r m ü d d e t s o n u n d a k i r a c ı n ı n e l i n d e n a l ı n a c a ğ ı i ç i n h a l k b u t o p r a k l a n k i r a l a m ı y o r , b u n d a n v a k f v e t o p l u m z a ­ r a r g ö r ü y o r d u . B u d u r u m u t e s b i t e d e n î b n S i r â c , İ b n M a n z û r g i b i f ı k ı h â l i m l e r t d o k u z u n c u h i c n a s n n s o n l a r ı n d a , b u t o p – r a k l a n n s ü r e s i z o l a r a k k i r a y a v e r t l m e s i n i n c a i z o l d u ğ u n a f e t ­ v â v e r d i l e r . T o p r a ğ ı s ü r e s i z k i r a y a v e r m e k « f â s i d b i r k i r a a k – d i d i r » v e b u a k d i y a p m a k c a i z d e ğ i l d i r ; a n c a k a m m e i h t i y a ç v e m e n f a a t i b u a k d i c a i z h a l e g e t i r m i ş t i r . İ b n  ş û r ’u n v e r d i ğ i b i l ­ g i y e g ö r e o n u n c u a s ı r d a M ı s ı r ’d a N â s ı r u d d î n e l – L e q â n i b u n a b e n z e r f e t v â l a r v e r m i ş , y i n e b e n z e r u y g u l a m a l a r F â s v e T u n u s ’­ t a s o n z a m a n l a r a k a d a r b e n i m s e n m i ş t i r ( e l – M e q â s ı d , s . 125-126). e ) H z . Ö m e r d e v r i n d e S u r i y e v e I r a k t o p r a k l a r ı f e t h e d i ­ li n c e b u t o p r a k l a r a v e r i l m e s i g e r e k e n s t a t ü t a r t ı ş ı l d ı . F e t i h o r ­ d u s u n d a b u l u n a n l a r ı t e m s i l e d e n g u r u p , g a n i m e t m a h i y e t i n d e o l a n b u t o p r a k l a r ı n , g a n i m e t â y e t i n d e e m r e d i l d i ğ i g i b i ( E n f â l : 41, 69) a s k e r l e r e d a ğ ı t ı l m a s ı ( m ü l k o l a r a k v e r i l m e s i ) g e r e k t i ğ i t e z i n i s a v u n u y o r l a r d ı . H z . Ö m e r ’i n d a h i l b u l u n d u ğ u g u r u p i s e « t o p r a k l a n n d a ğ ı t ı l m a y ı p b ü t ü n m ü s l ü m a n l a r a d ı n a v a k f e d i ­ li p i ş l e t i l m e s i n i , g e l i r i n d e n m e v c u t v e g e l e c e k b ü t ü n v a t a n d a ş ­ l a r ı n f a y d a l a n m a l a n n ı » s a v u n u y o r l a r d ı . H z . Ö m e r ş ö y l e d i y o r ­ d u : « B u t o p r a k l a r d a ğ ı t ı l ı r s a y e t i m l e r , d u l l a r .f a k i r l e r n e o l a ­ c a k , s ı n ı r l a r ı v e b u t o p r a k l a n k i m k o r u y a c a k ? » S o n u n d a H z . Ö m e r ’i n g ö r ü ş ü t e r c i h e d i l d i v e b ö y l e c e « h a r â c î a r â z i » a d ı v e ­ r i l e n b i r t o p r a k n e v ’i d o ğ d u . B u h ü k m ü n v e u y g u l a m a n ı n t e ­ m e l i n d e a m m e i h t i y a c ı v e m e n f a a t i n i n b u l u n d u ğ u a ç ı k ç a g ö ­ r ü l m e k t e d i r . ( E b û – Y û s ü f , H a r â c , s . 24 v d . ) . A m m e m e n f a a t i s e b e b i y l e u m u m i k a i d e d e n ( k ı y a s t a n ) i s ­ t i s n a e d i l e n , c a i z g ö r ü l e n b i r b a ş k a ö r n e k y i n e H z . Ö m e r i le i l g i l i d i r . B ü y ü k H a l î f e , b u n d a d e v a m l ı a m m e m e n f a a t i b u l u n ­ d u ğ u n u g ö r e r e k I r a k t o p r a k l a n n ı « m i k t a n b e l l i v e m e v c u t o l ­ m a y a n b i r b e d e l » k a r ş ı l ı ğ ı n d a d e v a m l ı ( s ü r e s i z ) o l a r a k k i r a y a v e r m i ş t i r . B u t a s a r r u f t a , h e m b e d e l , h e m d e k i r a k o n u s u n d a b e l i r s i z l i k v a r d ı r , b u n u b i r ş a h ı s ö z e l m e n f a a t i i ç i n y a p s a c a i z v e g e ç e r l i o l m a z , f a k a t a m m e m e n f a a t i s e b e b i y l e b u a k i t c a i z g ö r ü l m ü ş t ü r ; ç ü n k ü « ö z e l m e n f a a t i ç i n c a i z o l m a y a n ş e y l e r , a m ­ m e m e n f a a t i i ç i n c a i z o l u r .» ( İ b n A b d i s s e l â m , K a v â i d , C . II, s . İ77). f ) O s m a n l I l a r d e v r i n d e b u l u n a n « m i r i a r â z î » u y g u l a m a s ı d a a m m e i h t i y a c ı n a d a y a n m a k t a , f ı k h a g ö r e c a i z o l m a y a n u y ­ g u l a m a b u s e b e p l e c a i z g ö r ü l m e k t e d i r . E b u ’s – s u ’û d E f e n d i n i n