GÖKYÜZÜNDEKİ AÇISAL UZAKLIKLARIN ÖLCUMU
Gökyüzündeki iki cisim arasındaki açısal uzaklığı, pratik olarak nasıl ölçeceğinizi ve ayın kaç günlük olduğunu bulmamıza yarayan, kısa bir formülü sîzlere anlatacağım. Ayrıca, üzerinde yaşadığımız gezegenimizin yaşını bulmada kullanılan ilkel; fakat ilginç bir yöntemi öğreneceksiniz.
Dr. İ- Ethem DERMAN
V kuyucularımızdan biri soruyor: Ay’ın,
* (………) gezegeninin (……) derece yaki-
ıdan geçeceğini bilsek bile, biz oradaki bu ıklığı nasıl ölçebiliriz?
Gerçekten, gökcisimleri arasındaki açısal ıklığı ölçmek, bilmeyenler için zordur. Bu denle. size daima Ay’ın görünen çapının yak-
Büyükayı takımyıldızının a ve 3 Vızlarım bir çizgi ile birleştirip aradaki uzaklığın yaklaşık altı katını aldığımızda Kutup-yıldızmı buluruz. Şekilde, bazı yıldızlar arasındaki açısal uzaklıklar ayrıca gösterilmiştir.
laşık yarım derece olduğunu, diğer uzaklıkları da bununla karşılaştırarak bulabileceğinizi belirtiyordum. Fakat, sevimli ve biricik uydumuzun bize her gece kendini göstermediğinden, bu tür açısal uzaklıkları ölçmek için, size birkaç pratik yöntem önereceğim.
Yöntemlerden birisi, Ay’ın görünen çapını kullandığımızda da olduğu gibi karşılaştırmaya dayanır Şekil 1 de görüldüğü gibi, Büyükayı takımyıldızının son iki elemanı arasındaki uzaklığın kaç derece olduğunu bilmemiz yeterlidir. Yaz ve kış tüm yıl boyunca gökyüzünde kalan bu takımyıldıza, bilindiği gibi halkımız “Kahve cezvesi” veya “yedi kardeş” diye adlandırır. Cezvenin sapının karşı tarafındaki iki yıldız arasındaki açı, beş derecedir. Ayrıca, Şekil 2 de de görüldüğü gibi, bu iki yıldızın doğrultusunda bu aralığın yaklaşık 6 katını alırsak Kutupyıl-dızını buluruz. Öyleyse, Kutupyıldızı ile cezvenin ona yakın olan yıldızı arasındaki uzaklık, yaklaşık 30 derecedir.
ikinci bir yöntem ise, elimizi bir astronomik alet olarak kullanmaktan başka birşey değildir. ileriye doğru uzatılmış elinizin, yumruğundan, karışından ve parmaklarından yararlanarak, iki gökcismi arasındaki açısal uzaklığı ölçebilirsiniz. Şekil 3 de de görüldüğü gibi, kolumuzu göğe doğru uzattığımızda, bir karışımız gökyüzünde onsekiz derece, bir parmağımız ise
1 dereceye karşıttır. Herzaman yanınızda bulunan, elverişli fakat kaba ölçüm yapan bu astronomik aleti, ilk aç.k gecede, Büyükayı takımyıldızın iki yıldızı arasındaki uzaklığı ölçerek deneyeceğinizi sanıyorum.
Bir okuyucumuz da, Ay’ın evrelerinin çok ileri tarihler için hesap edilip edilemlyeceğlni soruyor. Astronomlar, bilgisayarların yardımıyla
Görüldüğü gibi Büyükayı takımyıldızının ucundaki iki yıldızının arasındaki açısal uzaklık beş derecedir. Bu aralığa kolunuzu uzatıp yumruğunuzun doğrultusunda bakarsanız, yumruğunuzun yarısını kapladığını göreceksiniz.
geliştirdikleri yöntemler sonucu, çok uzun yıllar için, örneğin 500-1000 yıl sonrası için bu evreleri hesabedebilirler. Bu hesaplar yakın zamanlar için saniye, daha sonraki tarihler için ise dakika ölçüsünde duyarlıdır. Buna benzer bir hesabı siz de yapabilirsiniz. Örneğin Ay’ın yaşını, yani yeniay evresinden itibaren kaç gün geçtiğini, çok basit bir denklem kullanarak bulabilirsiniz. Bildiğiniz gibi Ay, yeniay evresinde O, ilkdördünde 7, dolunayda 15, sondördünde ise 22 günlüktür. Aşağıda vereceğim denklemi kullanarak, herhangi bir tarihte Ay’ın kaç yaşında, yani kaç günlük olduğunu basit olarak bulabilirsiniz.
Ay’ın yaşı — S + A + G Burada S bir sabittir ve o yılın ilk günü Ay’ın kaç günlük olduğunu belirler. 1S82 yılı için S=5 tir ve her yıl 11 gün artar. Yani, daha sonraki her yıl İçin buna 11 eklemek gerekir. Eğer bulduğunuz sayı 30’dan büyük ise, 30 çıkararak S’ yi bulabilirsiniz Örneğin, 1982 için S ~ 5, 1983 için S — 16, 1984 için S = 27 olmasına karşın 1985 için S = 38 değil, S = 8 dir. A, bulmak istediğimiz tarihin ayını, G ise, gününü belirtir. Sonuçta, Ay’ın bulacağınız yaşı yine 30’u geçmişse, 30’u çıkararak aradığınız yaş bulunur. Bir örnekle konu daha açıklığa kavuşur sanırım. 10 Kasım 1983 günü, Ay’ın kaç günlük olduğunu öğrenmek istiyoruz. G = 10, A = 11, ve S = 19 dur.
Ay’ın yaşı = 19+11 + 10 = 40 = 40 —30 = 10
releri arasında olduğunu bulmuş oluruz.
Okuyucularımızdan biri de emektar dünyamızın yaşını soruyor. Bu sorunun yanıtını veya o yanıtı bulma yöntemlerini birçok ansiklopedilerde bulabiliriz.’Dergimizin geçen seneki sayılarından birinde de bu yöntemlerden birisi çok güzel bir şekilde anlatılmıştı.
Bugün çağdaş yöntemler yardımı ile, örneğin radyoaktif parçalanma yöntemi ile, dünyamızın yaşının 4,5-5 milyar yıl olduğunu bulabiliyoruz.
Kolunuzu uzatarak o doğrultuda gökyüzüne baktığınızda parmağınız bir dereceye, karışınız onsekiz dereceye karşıt gelir. Bu ölçme tekniğinin duyarsız olduğunu fakat kaba hesaplarda iyi sonuç verdiğini unutmayalım.
HALLEY KUYRUKLU YILDIZI GÖRÜLDÜ
BiltYıdiği gibi bu meşhur kuyruklu yıldız, 1986 yılının Şubat ayında Güneşe en yakın konumunu alacak. 76 yıllık dönemi olan bu olağanüstü gök cisminin, 1911 yılındaki ziyaretinden tam 70 yıl sonra ilk fotoğrafını, Palomar teleskobunu kullanrralc Dr. Jrw:tt ve G.E. Danielson 16 Ekim 1932 günü çekmeyi başardılar. CCD diye bilinen çok duyarlı bir elektronik detektör ile çekilen fotoğrafta, kuyruklu yıldız 24.2 kadir parlaklığında; yani gözün görebileceği en sönük yıldızdan on milyon kez daha sönük durumdadır. Fotoğrafının çekildiği anda Halley, güneşten tam 11 gök birimi uzaklıkta; yani Satürn gezegeninin yörüngesinin çok az dışında bulunuyordu.