DÜŞÜNME KUTUSU
* fGeçen sayımızdaki soruların yanıtları)
3 PORTAKAL: Düzlemi yarıçapı sonsuz bir küre alırsak 1/r*Q olur. Soddy’nin değen töreler formülünü kullanalım {Dört daire fon müiü gibi, yalnız parantezden önce 2 yerine 3):
mmmrn
3 ( –İ.+-İ+1 + –İ) 9 9 9 x?
KUTU MAKİNELERİ: 4001 kutu.
A+B= 60 kutu/gün, B+C=* 45 kutu/gün, A+C= 55 kutu/gün, G^(8+C)*{A+CHA+B$2«20 kutu/gön
ÖÇSEH: NASIL BÖLELİM:
mMm
A vrupd’nın en büyük soğutucu sistemi HERA ’da kurulmuştur. Üç büyük Kryo-Agragat Çember yörüngenin mıknatıslarını soğutmak için helyumu sıvılaştıra- caklardır.
geye yerleştirip, defalarca aynı gerilim artırıcı noktalardan geçirerek, her dönüşte enerjisinin artması sağlanır. Günümüzde parçacık hızlandırıcılar hep bu biçimde çalışırlar, bu nedenle hep büyük çaplı halkalardan oluşurlar.
Parçacıkları yeterli derecede yüksek enerjiye getirmek için, önce bir dizi aletler kullanılır ve daha sonra belirli bir hıza ulaştıktan sonra halka biçimindeki hızlandırıcı tüpe yöneltilirler. Daha sonra burada hızı ışık hızına, yani 300.000 km/sn’ye ulaşır. Bu hız Einstein’in izafiyet teorisinde ileri sürdüğü ulaşılabilecek en yüksek hızdır. Dönmeye devam ederken, parçacıkların hızları daha da artmaz, ancak enerjileri artmaya devam eder. Elektronlar 30 milyar elektrovolta, protonlar ise 820 milyar eV’e ulaşırlar.
Bir ipin ucuna bağlanan taş döndürüldüğünde yanlara doğru savrulmaya çalışır. Parçacıklar da aynı şekilde bu merkezkaç kuvveti etkisi altındadır. Burada, taşın bağlı bulunduğu ipin görevini, hızlandırıcı yörünge boyunca yerleştirilmiş bulunan elektromıknatıslar görür. Oluşan kuvvetli manyetik alanlar parçacıkları yörüngesinde tutmaya çalışırlar. Bu mıknatıslar HERA’nın inşası sırasında en önemli sorunları oluşturmaktadır.
Demir çekirdekli elektromıknatısların çekim alanı kuvveti, yaklaşık 1.8 Tesla’dır. Bu, yerçekimi manyetik alanının ortalama 100.000 katıdır. Fakat HERA’nın içindeki 820 milyar eV yüklü protonları yörüngede tutmak için, bu değerin üç
BEŞ DAİRE: Bir kenarı 4 cm olan bir kare İçine yançap- lan 1 cm olan 4 daire konulmuştur. Ortadaki küçük dairenin yarıçapını bulunuz.
SEKİZ KÜRE: r= \f3~1. Küpün karşıt uçlan arasındaki köşegen Pitagor He 4\/^ bulunur. Bundan iki kürenin çaplan toplamı (4) çıkartılır ve kalan 4’e bölünür. Matematik severler İçin ek bilgi:
- 1. dereceden bir hiperköp içine 4. dereceden 16 küre konabilir ve ortadaki kürenin yarıçapı V?-1-îdir. Genel kural: n. dereceden bir hiperküp içine yarıçapı 1 olan 2*köre konabilir ve Central kürenin yarıçapı r=V”n-1 ‘dit Örneğin 9. dereceden bir hiperküp köşelerine yarıçapı 1 olan 29=512 küre konabilir, böyle bir küpün içine konulacak kürenin yarıçapı \Z9T=2’dir, vani centrai küre küpü doldurur.
SAYDAM KARELER: CAE
DÖRT DAİRE: Soruda eksiklik olduğundan ötürü, bu problem Hazi ran sayımızda yeniden yer alacaktır.
misli manyetik güce gereksinim vardır. Eğer bu güç normal manyetik sargı makaralan ile elde edilmek istenseydi, HE- RA’da parçacıkların dolaşacağı tüpün etrafına 400 adet, herbiri
- m çapında mıknatıs yerleştirmek ve içinden de Hamburg şehrine verilen elektrik akımını geçirmek gerekecekti.
Bu sorunun çözümünde 75 yıl önce keşfedilen bir olgudan yararlanıldı: Aşırı iletkenlik bazı metallerin çok düşük sıcaklıklarda elektrik geçirgenliği büyük bir sıçrama ile artar. Bunun anlamı şudur. Yüksek akıma ve doğal olarak oluşan kuvvetli manyetik güce rağmen ısı kaybı olmaz; bu, göreceli olarak daha -az enerji gereksinimi demektir.
Fevkalade geçirgenliği sağlamak için, doğal olarak mıknatıslar -269°C’ye kadar soğutulacaktır- mutlak en düşük sıcaklıktan sadece 4°C eksiktir. Bu ancak sıvı helyum ile olasıdır. Bunun için HERA’da Avrupa’nın en büyük helyum sıvılaştırma tesisi kurulmuşutr.
Protonların içi nasıl bir yapıya sahiptir? ûuarklar ve hatta elektronlar daha küçük parçacıklardan mı oluşmaktadırlar? HERA protonlardan 10,000 defa daha küçük bu parça- cıklan daha küçük parçalara ayırabilecek güçtedir. Tüm göstergeler, doğanın bu boyutlarda insanlığa sürprizler sunacağına işaret etmektedir.
Kosmos’dan çev.: Dr.Nuri GÜLDALI
Tatlısularda, yusufçuk (kızbö– ceği) larvasından daha çirkin bir canlı var mıdır acaba? Çok hareketli ve obur olan bu larvalar ’’maske” denen tuhaf bir organa sahiptir. Yusufçuk larvaları türüne göre 1-5 yıl yaşar. İlkbahar sonunda başkalaşım olur. Larva bir kamışa tırmanır ve suyun üstünde son deri değişimini yapar. Kuru, mat ve gri kılıfın içinden kanatları henüz buruşuk, ıslak ve parlak erişkin böcek çıkar, ancak hayvan hala obur bir et yiyicidir.
Derleyen Doç.Dr. Selçuk ALSAN
İLKBAHARDA DOĞANIN CANLANMASI
(Göller, Irmaklar, Bataklıklar)
KIŞIN UYKUDA OLAN SULAR
Henüz kıştır; tarlalar, ormanlar ve sulardan hayat çekilmiş gibidir. Hayvanlar gözden kaybolmuştur; kimisi ölmüştür, kimisi kış uykusundadır. Sular soğuk ve ölü görünür. Oysa balıklar, suların derinliklerinde sağ kalan su bitkileri arasına sığınmıştır. Tatlısu levrekleri kıyılara yakın av arar, turna balıkları pusuya yatmıştır, yeşilsazanlar çamura gömülür.