2.2. Geometrik Hatalar
Geometrik özelliklerdeki hatalar (sapmalar), gerçek yüzeyin teknik resimde belirtilen kımıım* yüzeyden sapma miktarına bağlı olarak tarif edilir ve aşağıdaki şekihjte sınıflandırılabilir:
(1) Silindirik şekilden sapmalar; tam yuvarlak olmayışı, kesitinin basılmış gibi görünmesi, fıçı şeklini alması, yay şeklini alması, doğruluğunun hatalı olması veya boydan boya konikleşmiş olması.
(2) Gerçek yüzeyden sapmalar: doğruluğun noksan olması, yüzeyin tun düzgün olmayışı, iç bükeylik, dış bükeylik. ’t .
(3) Yüzeylerin birbirleri ile doğru koordinasyonundan sapmalar: eksenlerin birbirleri ile aynı doğru üzerinde olamamaları, çap ölçüsünün kaçırılması, eksen boyunca ölçünün kaçırılması, birbirini kesen eksenlerin yanlış tesbit edilmeleri, paralel olmayış, yassı yüzeylerin göhyesiz olmalan.
Doğru »ilindirik şekilden sapmalar – tam yuvarlak olmayış (buna ovallik te denir): Aynı kesitteki maksimum ve minimum çaplar arasındaki fark olarak tanımlanır (şekil — 3a) buna gijje,
A—D ~d ‘ v ■■■■■:■■ …..
Bazı hallerde yuvarlaklık toleransı çap toleransından daha büyük olabilir, örneğin, ince cidarlı burçların veya manşonlann işlenmesi sırasında bunlar deforme olurlar, yuvarlaklıklarını kaybederler, ancak montaj sırasında doğra şekillerini alırlar. Bu hallerde çapsal hata, nominal çapagöre ölçülmüş maksimum ve minimum çapsal sapmaların toplamının yansı olarak kabul edilir.
Basıklık miktarı ise, basılmış kesit şeklin, içerisine nğdınlabildiği dairenin çapı ile, parçanın yüzeylerine teğet olan düzlemler arasındaki uzaklığın farkına eşittir (şekil — 3b), o halde, . ■»,.
‘ İ
A —D —/
Burada basılmış kesit ile taıjfedilen şekil, çeşitli merkezlerden çizilmiş ve hirhirini kesen yayların sınırladığı şekil olarak belirtilebilir. ‘ ,
Fıçt tekfinin (şekil — 3c) veya Yby feklmin (yetil — 3d) mftıs* ite» jjş puçanmn uçlarındaki ve ortamdaki kesitlerin çaplan arasındaki fark olarak tanımlanır. O haHe,
. A=D1 ~dj ve A =D2-d2
Silindirik bir yüzeyin doğruluktan sapma d er eceti, o silindirin boyunca alman kesitlerin roerke*lerinin meydana getirdiği çizginin eğriliği He ölçülür (şekil — 3e), o halde,
*=D3-d3
Koniklik ise karşılıklı iki elemanın (yifceyin) arasındaki paralelliğin kaybedilmek demektir. Bu, iki ayn noktada alınan kesitlerin çaplan arasındaki farkın ba noktaların birbirlerine olan uzaklığına bölünmesiyle elde edilir., (şekil — 3f), o halde,
Dl~dl
(0
(e).
: – ,< E— 1
-ur
Şrii r 3. Eninç ve boyuna kesitlerde doğru silindirik şekilden sapmalar.
* ~ ovallik; b — baslmjfşekilli; c — ftçı şekli; d — yay şekli; e—Doğruluk tanım X«triİÎk);f-koıüöl^
Yassı bir yiizeyin’doğruluk kumru (tğtijiği}, İncelenen yüzeye dik olarak inen bir Adüzlemi üzerindeki iki paralel çizgi arasındaki A uzaklığı olarak tanımlanır. A «izlemi, yüzeyi istenilen doğrultuda ke*er ve iki paralel çizgi şekilde gÖriildüğü gibi kesit profilini alttan ve üstten sınırlar, (şeldl — 4a).
m ‘ (b)
a — doğruluk kusuru (eğrilik); b — yassılık kusuru {kesitin profili taranmış olarak
gösterilmiştir); c — içbükeylik; d — dışbükeylik.
Yassihk kusuru İse incelenen yüzeyi sınırlandıran paralel A ve B düzlemleri arasındaki A uzaklığı olarak,tanımlanır. A uzaklığı, A ve B düzlemlerine dik olan C düzlemi üzerinde ölçülür, (şekîl — 4^>).
Doğruluk ve yassılık kusurlarının basit şekilleri olarak iç bükeylik ve dış bükeylik belirtilebilir.
İçbükeylik (konkavlık — şekil 4c), gerçek yüzey üzerindeki noktaların, kenarlardan ortaya doğru gittikçe artmak üzere doğru düzlem yüzeyden sapmaları olarak tanımlanır.
Dtş bükeylik (konvekslik — şekil — 4d), gerçek yüzey üzerindeki noktaların kenarlardan ortaya doğru azalmak üztre doğru düzlem yifeiyd&n sapmaları d arak tanımlanır.
Doğru koordinasyondansapmalar. Yasa yüzeylerin paralel oİmamaian, belirlenen alan ve boyut boyunca gerçek yüzeyin teorik doğru yüzeye göre maksimum ve minimum uzaklıkları olarak tanımlanır (şekil —5a).
Doğm çizgilerin paralellik bozukluğu (bir düzlem içerisinde) belirlenen boy lçeri-sinde çizgilerin maksimum ve minimum uzaklıkları arasındaki fark olarak tanımlanır (şekil — 5b).
Dörter yilzey eksenlerinin paralellik bozukluğu (veya uzaydaki doğru hatlar), edenlerden birinden göçerek diğer ekseni de bir noktada kesenortak teorik dfttfcat üzerine bu eksenlerin izdüşümleri düşüriSünce bu tedüşömler arastadaki paralellik kusuru diftrak tanımlanır (şekil ~ 5c).
(a dan e ye kadar olan sapmalar için eğer belli bir boy belirtilmemiş ise koordinasyondaki sapma bütün yüzeyi kapsar.)
Eksenlerin hizalama kusuru (veya uzaydaki doğra batların), eksenlerin, eksenlerden birinden geçen ve ortak teorik düzleme dik olan düzlem üzerindeki izdüşümlerinin paralel olmayıştan ile tanımlanır, (şekil — 5c).
Dairesel bir yüzey ekseninin bir düzleme paralel olmayışı, belirtilen boy içeririnde, doğru eşlenik düzlem yüzey ile eksen arasındaki maksimum ye minimum uzaklıklar farkı olarak tanımlanır (şekil — 5d).
Yassı yüzeylerin, eksenlerin birbirlerine göre veya bir eksenin bir yassı yüzeye göre ğönyesizliği (gönye kusuru), yüzeyler arasındaki, eksenler arasındaki veya bir eksenle bir yüzey arasındaki açının (90° den) dik açıdaıi sapması olarak tanımlanır ve sapma miktarı belli bir boy içerisinde uzunluk birimi cinsinden tarif edilir (örneğin l.2mm/1.0m gibi Ç.N) (şekil — 5e). Gönye kusuru doğru eşlenik yassı yüzeylere veya doğrulara göre ölçülürler. ,
Eksenel ölçü kaçıklığı (yalpa) veya alında ölçü kaçıklığı, belirtenmiş bir çap üzerine yerleştirilmiş bulunan gerçek alının noktalan ile, karakteristik eksene dik bir düzlem arasındaki maksimum ve minimum uzaklıklar farkı olarak tanımlanır (şekil — 5f). Eğer ‘ içerinde ölçümlerin yapılacağı çap belirtilmemiş ise, alnın maksimum çapı ürerinde eksenel kaçıklık ölçülür.
Eksenel ölçü sapması dip yüzün referans eksenine göre gönyede olmamasının bir sonucu olduğu gibi, bu alnın ölçüm yapılan çizgi (veya daire) boyunca yakılığında görülen kusurlardan da meydana gelebilir.
– Eşeksenlik sapması, bütün yüzey boyunca olmak üzere referans yüzeyi (temel yüzey) ekseni ile kontrol edilen yüzey ekseni arasında ölçülen maksimumuzaklıkla tanımlanır, veya verilen bir kesitte bu eksenler arasındaki uzaklık olarak alınabilir (şekil — 5g).
Ortak eksene göre eksen sapması, kontrol edile: /üzey ekseni ile, nominal olarak eşeksenli iki veya daha fazla yüzeyin eksenleri anandaki maksimum uzaklık olarak (belirtilen bir boy içinde) tanımlanır (şekil ~: 5h). \
Bir kaç yüzeyin birbirlerine göıeinzalı olma durumlarını kontrol ederken eğer bir mastar kullanılıyorsa, bu yüzeylerini ortak ekseni olarak mastar ekseni kabul edilir. (Bu tanımlama mastar kademelerinin hizalama kusuru dikkate alınmaz.)
İki yüzeyin h iz alı olup olmadıkları genel âtnaçh ölçüm aletten He kontrol ediliyorsa; bu yüzeyleri» ortalannda ¿Unan kesitlerin merkezlerini, yani kesU düzterokri ilekea-di eksenlerinin keşime noktaiannı birleştiren doğru ortak eksen olar&k kabul edilir.
Radyal * öiçiisapmosı (¿algı), dün üş referans ekseninden maksimum ve minimum u-zakhkta olan noktaların uzaklıkları farkı olarak tanımlanır, bu eksene dik olarak alınan kesit üzerinde ölçülür (şekil – 5i)
Radyal ölçü sapması (salgı), kontrol edilen kesit merkezinin dönüş eksenine göre kaçıklığıma (eksantriklik) ve yuvarlaklık kusurunun sonucu olarak ortaya çıkar (yuvarlaklık kusuru eksantirikliğin iki katıdır).
Kesişen eksenlerin kaçıklığı, nominal olarak kesişmeleri gereken eksenlerin hizala-ma kusuru bunlar arasındaki en kısa uzaklıkla tanımlanır (şekil — 5j).
Simetri kusuru, kontrol edilen yüzeylerin simetri düzlemi (veya ekseni) ile referan*, yüzeylerinin simetri düzlemi (veya ekseni) arasındaki maksimum uzaklıkla tanımlanır (şekil—5k). ■ ”
Bir eksenin (veya simetri düzleminin) nominal pozisyonum göre kaçıklığı, kontrol edilen yüzeyin tüm boyunda eksenin (veya simetri düzleminin) gerçek pozisyonu ile no- . minal pozisyonu arasındaki maksimum uzaklık olarak tanımlanır (şekil — 51).
Metal işleyen takım tezgahlanma standartlan SSCB (GOST) standartlarında verilmiştir V Yürürlükteki bu standartlar işlenen iş parçalarının geometrik özelliklerinde (şekil ve yüzeylerinin koordinasyonunda) izin verilebilecek maksimum hata miktar!an-m belirtmektedir. Bu standartların, yeni bir takım tezgahında yapılan ince işleme veya kullanılmış bir tezgahta yapılan kısa süreli işlemede ulaşılabilen en yüksek hassasiyet ölçüsü olduğunu belirtmek gerekir. Çeşitli tiplerdeki tezgahlarda elde edilen hassasiyet;
‘ tezgahın, kalıbın, bağlama aparatlarının aşınmalarından, ve parça bağlamadaki kusurlardan ötürü genellikle ulaşılabilecek maksimum hassasiyetin altındadır. Bu hassasiyet düzeyi ekonomik nedenleri* sınırlandırılmış olup, ekonomik hassasiyet unrı diye ad- -landwhr.
Ekonomik hassasiyet tınırı. Bir yüzeyin işlenmesinde ekonomik hassasiyet sının, o yüzeyin verilen bir meto dia işlenmesi halindeki giderlerin, diğer bütün metotlarla işlen*
. mesi halindeki giderleri altonda kalması ile belirlenir.
Tablo I de ince işlemeler esas alınarak çeşitli takım tezgahlan İçin ekonomik hasşN$* yet sınırlan örnek olarak verilmiştir.
Geometrik özelliklerin ve koordinasyon yüzeylerinin hassasiyetleri; performans şaftlarından, imalat metodundan ve kontrol yöntemlerinden ileri gelen özel koşulların sunr-
–
* Radyal: Yarıçap doğrultusunda, merkeze doğru veya merkezden dışarı doğru.
. –
‘ Taftan tezgahı imabtı kataloglarında, makinanm parça işleme hassasiyetini ve kabul edilebilecek kaçıkhksunriannı belirtir değerler verilmektedir.
ıklan sapmalarla belirtilirler. Diğer bütün durumlarda geometrik özelliklerin ve ko* ¡roa yüsşeyteinin haıaJan.söz konusu boyııüann totem» sınırlan iveritinde oim*t.
SSCB GOST10356—63 Standartı on hassasiyet kademesi vermektedir , bunlar Romen rakamları ile belirtilmişlerdir ve karşılıkları olan sınırlar (söz konusu’nominal ebat veçapla- ■ . uygun olarak) geometrik toleranslar şeklindedir. Buna göre, 10 “-60 mm arasındaki boyutlar için yasaılığın veya doğruluğun sının, I. hassasiyet kademesi için 0.4 mikron (0,0004 mm) ve X. hassasiyet kademesiiçm 40 mikron (0,040 mın) dir; 18 — 50 nun çapındaki silindirik yüzeylerde geometrik hata sının X. kademe için 40 mikrondur, aynı kademe ve çap için radyal ölçü kaçaklığı sırasıyla 120 mikron (0,120 mm) ve 2 mikron (0,002 mm) ile sınırlandırılmıştır.işleme katan, işlenen parçanın ve takımın gerçek hareketi ile tezgah kinematik şemasının sağladığı hareket arasındaki uyuşmazlığın bir sonucu alarak ortaya çıkar.
Eğer kesici takımın otomatik ilerlemesi (besleme) sağlanmış ise burada işleme hatası operatörün hareketlerine değil, fakat takım tezgahının, takımın ve iş parçasmm özellikle-rine bağlıdır. Dolayısıyla takım tezgahı operasyonundaki hatayı belirler.
İşleme hatası kapsamına operasyonun başında takımın iş parçasına göre hatalı pozisyonda olması, bunun yaninda da s topların, fırdöndülerin yanlış ayarlanmaları da girer. Bu tip hatalara ayarlama hatalan denir.
İşleme hatalan birçok nedenle ortaya çıkarlar, ana nedenler şunlardır: (1) takım tezgahının kinematik şemasındaki hatalar; (2) takım tezgahı yüksüz iken görülen geometrik hatalar; (3) takımm (kesici) hatalan; (4) takımın aşınması; (5) Tezgah, bağlama aparatı, takım ve iş parçasından meydana gelen gurubun elastik deformasyonu * ; (6) takım tezgahı ifeıiteleıiııin, iş parçasının ve takımın termal* * deformasyonu; (7) iş parçasının zor sökülür şekilde bağlanması; (8) operasyon sırasında yapılan ölçüm hatalan; (9) parçanın büyüklüğü iyice dikkate alınmadan tezgaha bağlanmasındaki hassasiyetsizlik.
Takım tezgahı hassasiyet standartlan, özellikle hassasiyetin hangi metotlarla kontrol edileceğinin şartlarım ortaya koyarlar. Bunun yanında bu standartlar takım tezgahlarının hatalarını da dikkate alırlar. O halde, iş parçasının hatalan ile takım tezgahına bağlı olan hatalan tesbit etmek için bazı hesapların yapılması gerekir.
örneğin toma tezgahının kızak yollarında bir “burulma” var ise bu, arabanın dola-yisiyle de takımm (toma kalemi) yatay doğrultuda izlemesi gereken yoldan sapmasına sebep olur, (şekil — 6).
* Elastik deformasyon : Bir parçanın üzerindeki kuvvet kaldırılınca tekrar eski şeklini alacak şekilde uğradığı deformasyon, esneme.
