HALLEY’İ NE ZAMAN, NEREDE GÖZLEYECEĞİZ!
Or. i. Etherrt DERMAN – Haldun I. MENALİ
Halley konusunda dergimizde çıkan daha önceki yazıları okuyan okuyucularımızın, bu ilginç gökcismini gökyüzünün neresinde ve ne zaman gözleyeceklerini öğrenmek istemeleri doğaldır. Bu nedenle onlara bu yazıda sözcüklerle, grafiklerle ve çizelge ile bu cismin ne zaman göğün neresinde olacağını açıklamaya çalışacağız. Meraklı okuyucuların ya biraz astrono|mi bilmeleri, örneğin gök koordinatlarının ne olduğunu bilmesi ya da gökyüzünü biraz iyi tanıması gerekmektedir. Üç büyük kentte oturan ve Halley’i görmek isteyenler için en iyi yol o kentlerdeki Astronomi Gözlemevlerine gidip oradaki teleskoplarla bakmalarıdır.
Okuyucularımızdan, “Halley’i nasıl, ne zaman gözleyeceğiz” sorusunu yönelten çok sayıda mektup aldık. Bu yazınuı söz konusu istemleri yanıtlayacağını sanıyoruz. Ayrıca öğrenmek istediklerinizi de bize yazmaktan çekinmeyin. Halley ‘in bu 76 yıllık ender ziyaretini size anlatmak için, her sayımızda bilgiler vereceğiz.
ve ne zaman görüneceği ayrıntılı olarak anlatılmıştır, fakat okuyucuların parlaklık konusunda tereddütleri olabilir. Gökbilimde cisimlerin parlaklığı, “kadir” denilen bir birim ile verilir. Sayı ne denli küçük ise cisim o denli parlaktır. Örneğin; Mt. Palomar’daki 5 metrelik teleskobun görebildiği en sönük yıldız 24’cü kadirdir, bir avcı dürbünü ile 9’cu kadirden yıldızlan görebilirsiniz; çıplak gözle görülebilen en sönük cisimler ise 6’cı kadirdendir; Vega yıldızının parlaklığı 0, göğün en parlak yıldızı Sirius’un parlaklığı ise – 1,5 kadirdir; Vertüs—4, Dolunay—12 ve Güneş’in parlaklığı ise—26.7 kadirdir. Bu parlaklık kavramı öğrenildikten sonra yazı daha kolay anlaşılacaktır.
Halley’in son derece basık bir elips biçiminde olan yörüngesi, onu güneş sistemi içinde Neptün gezegeninin dı-
1985S6 yılkımda değişik târihlerde, iiaiky ue Dün ya’nın Güneş etrafındaki yörüngelerindeki konumlan
şekilde görülüyor,
Halley Kuyruklu yıldızının gökyüzundcki yıldızlar görülmektedir.
dır. Ky’ın yörünge düzlemi Dünya’nınkiyle 18 derecelik bir eğim yapmaktadır. Halley, gezegenlerin aksine saat yönünde ilerlemektedir.
Bu son görünüşü, sırasında, Halley enberi noktasına (9 Şubat 1986) ulaştığında, yani en parlak olacağı zaman, Dünya ile tam ters yönde bulunacaktır. Diğfer bir değişle, Ky ile aramızda Güneş yer alacaktır. Buna dayanarak, pek çok gökbilimci Halley’in oldukça sönük görüneceğini ileri sürmüşlerdir. Ancak son aylarda Amerikalı iki amatör gökbilimci, J.E. Bortle ile C.S. Morris, yaptıkları çalışmalar sonucunda bizleri umutlandırarak, Ky’ın beklenilenin aksine biraz daha parlak olabileceğini savunmuşlardır. Yalnız yine de, Kuzey yarımküredeki ve özellikle büyük kentlerdeki gözlemciler için Halley’i görmek güçleşecektir.
Okuyucularımızın, saydığımız tüm bu noktalan göz önünde tutarak, Halley’i yeterince verimli gözlemeleri için, ışık yoğunluğunun az olduğu kırsal bölgelere gitmelerini öğütleriz.
Halley, içinde bulunduğumuz yılın Ağustos ayından beri, Yeryüzünün değişik bölgelerinden* bilim adamlan ve amatör astronomlar tarafından gözlenmiştir, farklı tarihlerdeki konumu ve parlaklığı saptanmıştır. Daha önce yapılan hesapla-malan ve tahminleri doğrulayan bu gözlemlerin ışığında Ky ın Kasım 1985‘den sonra izleyeceği yolu ve gözlem olanaklarını aktarmaya çalışacağız.
KASIM 85 : Ayın 3 ile 25’i arasındaki geceler Ay’sız olduğundan gözleme elverişlidir. 7 Kasım‘da parlaklığı 8, ay ortasında ise 7 kadir olacaktır. 16-17 Kasım akşamı Ülker (Pleides) açık yıldız kümesinin hemen guneyindedir. 27 Ka-
arasmda 1985-86 yıllarında izleyeceği yol yukarıda
sim gecesi Ky Dünya’ya en yakın konuma (0.62 GB = 93 milyon km) gelecektir. Ay sonuna doğru parlaklığının 6.5 kadire ulaşması beklenmektedir. Bu arada Koç (Aires) takımyıldızına girerek, Kanatlı at (Pegasus) yönünde güneye doğru ilerleyişini sürdürecektir.
ARALIK 85 : Bu ayın ilk günlerinde 75 yıl sonra herhangi biri Halley’i yeniden çıplak gözle gören kişi ünvanını alacaktır. Balıklar (Pishes) takımyıldızından Kova (Aquarius) takımyıldızına doğru ilerleyecektir. Yılın son günlerinde hava açık olursa gözlemciler parlaklığı 6’cı kadiri biraz aşan (5.8 vb) Ky’ı çıplak gözle güneybatı ufku üzerinde izleyebilecekler ve dürbünlerle bakabilirlerse Güneşin aksi yönüne doğru uzayan gaz kuyruğunu da göreceklerdir.
OCAK 86 : Yine Kova takimyıldızındadır ve güneşin batışından sonra bir süre batı ufkunda görülebilecektir. 12 Ocakta hilal şeklinde görülen Ay ile yan yana olacak ve 5* uzunlukta bir kuyruğu olacaktır. Bir gün sonra ise Güneş’ten I GB, dünyadan ise 1.4 GB uzaklıktayken parlaklığı 5° kadirden olacaktır. 20-25 Ocak arası tan parlaklığında kaybolmadan önce parlaklığı 4’cü kadire yaklaşacaktır. Ky’ı yeni yılın ilk haftalarında gözlemeye çalışmanızı öğütleriz.
ŞUBAT-MART 86 : 9 Şubat günü Güneş’ten 0.59 GB (88 milyon km) uzaklıktayken enberi geçişi gerçekleşecektir. Ancak bu sırada Halley güneşin parlaklığı altında kaybolmuş olacağından, Yeryüzünden izlenemeyecektir. Şubat sonunda Ky’ın başının parlaklığı 2’ci kadire çıkmasına karşın yine de tan aydınlığı yüzünden görülemeyecektir. Öte yandan Oğlak (Capricomus) takımyıldızında bulunacak ve kuzey yarımküreden görülmesi zorlaşacaktır. Mart ayına giri-
KASİM 1985
Halley ile Dünya’nuı saklambaç oyunu: Bu şekillerde, ünlü kuyruklu yıldızın 1985/1986 görünüşünde, güneş sistemi içinden geçerken Dün-ya’ya göre bir yaklaşıp, bir uzaklaştığı konumlar görülüyor. Halley, yörüngesi üzerinde soldan sağa, Dünya ise sağdan sola doğru hareket etmektedir.
lirken Ky ile dünya arasındaki uzaklık yeniden hızla azalacaktır. Yurdumuzdan ayın ilk iki haftası boyunca sabahlan çok kısa bir süre görülebilmesine karşın, ayın ortalarına varmadan iyice güney enlemlerine indiği için gözden yitecektir. Bu arada başının parlaklığı 2.5 – 3 kadir arasında, kuyruğunun uzunluğu 20°, yöresinde olacaktır.
NİSAN 86 : Bu ay Halley tüm görkemini gözler önüne serecek ama bizler onu göremiyeceğiz. Güney yarımkürede bulunan gözlemciler, şafak vaktinden az önce neredeyse başucu noktasına ulaşan ve 2.1 ’ci kadirden olan Ky’ı gördükten sonra, bu anı yaşamlarının sonuna dek unutamıyacaklar-dır. 10 Nisan’da yeniden Dünya’ya en yakın konuma gelecek (0.42 GB) ve aynı trenden bakılınca telefon direklerinin geridş kalması gibi Dünya ile Ky birbirinin yanından geçerken, Ky’ın kuyruğu da saat yönünün tersine ilerleyerek kuzeybatı yönünden önce kuzeye, sonra kuzeydoğu’ya doğru ilerleyecek ve ayın son günlerinde gece geç vakitlerde kupa (Crater) takımyıldızında olacaktır. Ama parlaklığı 3—4 kadir arasındadır.
MAYIS 86 : Yeniden yurdumuzda görülebilmesine karşın ancak 4’cü kadirden parladığı için Halley’in görünümü eskisi gibi görkemli olmayacaktır. Su yılanı (Hydra) takımyıldızında kuzeye doğru ilerlerken 10° uzunlukta bir kuyruğu olacağı tahmin edilmektedir. Ay sonuna doğru parlaklığı 7. kadire düşen Halley çıplak gözle izlenemeyecektir.
MAYIS 86 sonrası : Gitgide sönükleşen Ky, günbatımının hemen sonra Ağustos başına dek küçük teleskoplarla izlenebilecektir. Bu haftalarda 9’cu kadire dek sönükleşen
Ky’ı görmek isteyen amatörler için son şanstır. Haziran ve Temmuz aylarında Altılık (Sextans) takımyıldızında bulunacaktır.
Profesyonel gökbilimciler Halley’in hazırlıklarına çok önceden başladılar ve 1982 Ağustos ayında yapılan Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) Kongresi’nde Uluslararası Halley Gözlemi (International Halley Watch, IHW) adı altında, biri A.B.D.’nde, diğeri B. Almanya’da iki genel merkezi bulunan çok geniş bir grup oluşturuldu. IHVV’ın amacı hem amatör, hem profesyonel gökbilimcilerin yeryüzünden ve uzaydan yapacakları gözlemlerden elde edilecek verileri toplayıp analiz edildikten sonra 2061 yılına dek araştırmacıların kullanımına sunulacak bir arşiv oluşturmaktır. IHW amatör gökbilimcilere çok önem vermektedir. Bunun nedenleri arasında amatörlerin bu işi kendilerinden geçercesine büyük bir arzuyla yapmaları; sayıca profesyonellerden çok oldukları ve gözlem saatlerinin profesyonellere göre daha serbest olması sayılabilir. 44 ülkeden toplam 450 amatör IHW’in istediği gözlemleri yapmak için şu anda büyük bir heyecanla çalışmaktadır. IHW’nm etkinliklerinden haberdar olmak isteyen okuyucularımız şu adrese yazabilirler: ■
Stephan J, Edberg
Jet Propulsion Laboratory
MS T – II66, 4800 Qak Grove Drive
Pasadena* CA 91109, US A
KASIM 1985
25